In ”Weg met de wetenschap” geeft historicus Willem Otter­speer een zeer kritische blik op het universitaire bestel. ”Competente rebellen” is een uitgebreid journalistiek verslag van de bezetting van het Maagden­huis in Amsterdam eerder dit jaar. Journalist Casper Thomas toont hierin sympathie voor de bezetters en staat daarmee in dezelfde kritische verhouding tot de universitaire cultuur van onze tijd als Otterspeer. „Competente rebellen” is een uitdrukking die door het bestuur van de Universiteit van Amsterdam ironisch genoeg eerder zelf aan de studenten was toegedicht om aan te geven dat van hen ook verwacht mag worden dan zij als intellectuelen kritisch in de samenleving staan.

Natuurwetenschappen

Willem Otterspeer, hoogleraar universiteitsgeschiedenis aan de Universiteit Leiden, zet zijn bezwaren tegen het universitaire bedrijf van dit moment in slechts 57 pagina’s uiteen. Hij laat zien hoe de brede oriëntatie waarvoor een universiteit oorspronkelijk bedoeld was, in het huidige bestel totaal verloren gaat door de bureaucratisering, publicatiedruk, nadruk op getalsmatige kwaliteitszorg en de overschatting van de natuurwetenschappen boven de andere wetenschappen.

In zekere zin is die nadruk op de natuurwetenschappen als ideaaltype van wetenschap in het algemeen mede de oorzaak van de eerdergenoemde ‘kwalen’. Getalsmatige beheersing speelt daarin immers een belangrijke rol. Het pleidooi voor een eerherstel van met name de geesteswetenschappen doet denken aan het boek ”Tegenwoordigheid van geest als Europese uitdaging” van dr. H. W. de Knijff, dat nog niet zo lang geleden verscheen.

Beide auteurs hebben beslist een punt. De natuurwetenschappen lijken het meest te voldoen aan de eisen van het (neo)positivisme en gelden daarom als bronnen van uitermate betrouwbare kennis. Andere wetenschappen hebben altijd moeite met een replicatie van het onderzoek waarvan de resultaten dicht tegen die van eerdere experimenten liggen. Voor de historici is herhaling zelfs onmogelijk, en daarom bungelen zij in de opiniepeilingen van de Europese Unie, de zogenaamde Eurobarometer, meestal onder aan het lijstje van ”heel wetenschappelijk”/”niet zo wetenschappelijk”.

Het is jammer dat dit zo is in de publieke opinie, maar storender is dat het ook in het beleid van universiteiten zo lijkt te zijn. Het is ondertussen wel curieus dat de auteur zelf enigszins in de valkuil trapt door zijn woordgebruik. Hij sluit zich namelijk aan bij het Angelsaksische gebruik van de term ”science”, waarmee alleen de natuurwetenschappen worden aangeduid. Ten onrechte wordt het Nederlandse woord ”wetenschap” impliciet ook vaak zo gelezen. Otterspeer hanteert dat gebruik van de term ook, al is er een aantal plaatsen in zijn boekje waar toch weer de bredere betekenis genomen moet worden.

Zelf houd ik de studenten altijd voor dat ze precies moeten zijn in hun woordgebruik. In de onderwijswereld kom ik vaak de uitdrukking ”wetenschap en techniek” tegen, bijvoorbeeld in het kader van projecten in het basisonderwijs. In bijna alle gevallen wordt ook daarmee bedoeld: ”natuurwetenschap”, en dat is niet correct. De uitweg die de auteur wijst, is het Amerikaanse systeem van de brede ”liberal arts”-bacheloropleidingen.

Maagdenhuis

Het is verrassend om te zien hoe datzelfde Amerikaanse systeem wordt verfoeid in ”Competente rebellen”, terwijl daar in feite hetzelfde bezwaar tegen het hedendaagse universitaire bestel centraal staat. Casper Thomas, redacteur bij het tijdschrift De Groene Amsterdammer, begaf zich onder de Maagdenhuisbezetters om te weten te komen wat hen dreef in hun actie. Ook anderen sprak hij en er klinkt duidelijk ergernis in zijn toon door als hij meldt dat de bestuurders van de Universiteit van Amsterdam hem niet te woord wilden staan. Zijn boek is een boeiend verslag van zijn bevindingen, temeer omdat hij ook zelf een kritische reflectie biedt op deze universiteit – met het Maagdenhuis als hoofd­kwartier van de bestuurders.

Ook hier zijn de geesteswetenschappen het kind van de rekening van de exactheidsdrang van de universiteit en de voortdurende dwang om te voldoen aan het criterium van ”maatschappelijk nut”, dat met de oorspronkelijke bedoeling van universiteiten op zeer gespannen voet staat. Zij worden geplaagd door bezuiniging op bezuiniging, terwijl er grote sommen overheidsgeld naar de bètawetenschappen stromen.

Het is eveneens interessant om te lezen hoezeer de Maagdenhuis­bezetting van 2015 staat in een lange traditie van bezettingen van dit gebouw. Ik kende wel de bekende bezetting in de jaren zestig van de vorige eeuw, die gezien moet worden in een brede internationale ontwikkeling van groeiende maatschappijkritiek op de overspannen verwachtingen van wetenschap en techniek. Maar Thomas vermeldt dat er in de loop van het bestaan van de Universiteit van Amsterdam nog verschillende andere bezettingen geweest zijn.

De auteur laat goed zien wat de uitwerking van de bezetting van 2015 geweest is: ze was niet alleen binnen deze Amsterdamse universiteit aanleiding tot vrij fundamentele discussies over de vraag naar de doelstellingen van de universiteit in het algemeen en de consequenties die dat zou moeten hebben voor bestuur en beheer daarvan, maar ook bij andere Nederlandse universiteiten en zelfs buiten onze landsgrenzen.

Stof tot discussie

Zowel het boek van Otterspeer als het journalistieke verslag van Thomas verwoordt goed de onvrede die veel wetenschappers ervaren in hun werk, vooral buiten de natuur­wetenschappen (en de technische wetenschappen; zelf werkend aan een technische universiteit komt een aantal klachten mij wel bekend voor, maar niet uit eigen ervaring). Het feest der herkenning zal wel voor een goede verkoop zorgen. Dat verdienen beide publicaties ook zeker. Ze bevatten waardevolle stof tot discussie voor wetenschappers en universiteitsbestuurders.

prof. dr. M. J. de Vries

Boekgegevens

Weg met de wetenschap, 
Willem Otterspeer; 
uitg. De Bezige Bij, Amsterdam, 2015; 
ISBN 978 90 2349 566 6; 64 blz.; € 9,95;
Competente rebellen. Hoe de Universiteit van Amsterdam in opstand kwam tegen het marktdenken, Casper Thomas;
uitg. Amsterdam University Press, Amsterdam, 2015; ISBN 978 94 6298 074 7; 216 blz.; € 17,95.