Dat constateert dr. Heinrich Derksen, die donderdag in Amsterdam promoveerde op de positie van de Ruslandduitsers en hun visie op de eredienst. Derksen is zelf Rusland­duitser, geboren in het Russische Oeralgebied, en momenteel directeur van een Bijbelseminarie in de Duitse stad Bonn. Hij deed onderzoek naar Ruslandduitsers met een baptistische en mennonitische achtergrond. Die trokken in de twintigste eeuw in groten getale vanuit Rusland naar Duitsland. De groep van baptisten is vooral bekend vanwege de nauwe contacten met de stichting Friedensstimme. Traditioneel zingt een groep van deze Ruslandduitsers op de jaarlijkse ontmoetings­dag in Barneveld.

Eredienst

Dr. Derksen bestudeert in zijn dissertatie ”Das Gottesdienst­verständnis der russlanddeutschen Freikirchen im Kontext einer Migrationskultur in Deutsch­land” vooral de kwestie van de eredienst. Typerend voor Ruslandduitsers –en nog steeds de baptisten in Rusland– is dat de diensten een vrij en ongedwongen karakter hebben. Het zijn over het algemeen lekenpredikers die voorgaan. Ze houden doorgaans twee of drie kortere preken. Kinderen zeggen versjes op en spelen op muziekinstrumenten. Verder zijn er koortjes van gemeenteleden en is er aan het einde van de dienst ruimte voor gemeenschappelijk gebed, waarin iedereen –man en vrouw– kan voorgaan. Het feit dat alle leden luid en vaak ook emotioneel bidden, doet haast charismatisch aan vergeleken met de strakke liturgie die gebruikelijk is in reformatorische kerken. Ook worden mensen na de preek opgeroepen om naar voren te komen en een publieke belijdenis van hun schuld en zonde af te leggen.

De diensten zijn nadrukkelijk flexibel, zo stelt Derksen, omdat de werking van de Heilige Geest niet alleen gehoopt, maar ook verwacht wordt. „Bij de flexibiliteit behoort dat een gast zomaar uitgenodigd kan worden om te preken.”

U constateert in uw boek een toenemende spanning tussen Ruslandduitsers en de Duitse samenleving. Is er sprake van een identiteits­crisis?

„Paradoxaal juist niet bij degenen die geïsoleerd leven. Ik onderscheid drie groepen Rusland­duitsers: progressieve, conservatieve en exclusivistische. Bij de laatste twee groepen huldigt men opvattingen die decennialang aangehangen zijn. Leden vormen een duidelijk herkenbare groep en hun diensten behoren tot de best bezochte in Duitsland.

Toch is hier sprake van een onderhuidse spanningen en dreigt er het gevaar van een dubbelmoraal. Zo bestaat er in exclusieve groepen een verbod op internet, wat mensen in gewetensconflict brengt als ze bijvoorbeeld iets via internet willen bestellen. Leiders werpen dan tegen dat het verbod niet geldt voor zakelijke trans­acties of op het werk, maar ondertussen blijft men wel in twee werelden leven. Zo kan het gebeuren dat televisie verboden is, terwijl men die wel in het geheim heeft. Op zondag komen vrouwen in rok naar de kerk, maar door de week passen ze zich gewoon aan de moderne samenleving aan.”

Is er sprake van een soort folklore?

„Ruslandduitsers zijn gewone en vriendelijke mensen, net zoals de amish in de Verenigde Staten. Ze zoeken het goede voor de samenleving. Maar tegelijk houden ze strikt vast aan hun eigen tradities. Ik wil niets kwaads van hen zeggen. Deze kerken kunnen bijvoorbeeld veel bieden in de bezinning op de vraag hoe je als migrant staande kunt blijven in een moderne samenleving. Als migranten kunnen Rusland­duitsers een bron van ervaring en inzicht zijn in de huidige toestroom van vluchtelingen.

Doorgaans zijn deze kerken vooral gericht op de eigen leden, en niet op hoe ze overkomen in de maatschappij. Desondanks zijn ze ook weer erg missionair gericht. Er hebben de laatste tijd interne splitsingen plaatsgehad als gevolg van discussies over het handhaven van bepaalde tradities. Maar in korte tijd zijn de lege plaatsen weer gevuld met nieuwe leden van buitenaf.”

U onderzocht de diensten. Ze verlopen al die tijd volgens het vaste patroon, zegt u. Levert dat geen spanning op met een jonge generatie?

„De jonge generatie heeft gestudeerd en sinds de voorvaderen uit Rusland zijn vertrokken, zijn er een tweede en een derde generatie aangetreden. De diensten hebben voor hen iets voorspelbaars, maar de bijeenkomsten zijn er ook voor hun sociale netwerken. Ze verwachten dat de muziek anders is dan die ze door de week horen, en velen accepteren dat ook.

Het gevaar bestaat wel dat de kloof tussen de zondag en door de week toeneemt. Ik ben zelf als voorganger orthodox in de theologie maar wil niet wetticistisch zijn in de manier waarop ik als christen in deze cultuur sta. Ik word door conservatieve groepen niet gevraagd, maar ik wil eigenlijk ook niet dat zij in mijn gemeente voorgaan, omdat ze mijns inziens te veel regels aan anderen opleggen.”