Hier vielen 100.000 doden, daar 1 miljoen – je zou de tel kwijtraken. In zijn biografie ”Stalin” somt Oleg Chlevn­joek af en toe op waartoe de onderdrukking in de Sovjet-Unie leidde. Maar tot een optelling van al die slachtingen komt hij niet. Dat zou gissen zijn.

De uitroeiingen komen in het leven van Stalin (1878-1953) met vlagen. In de jaren voor de Tweede Wereldoorlog was het dieptepunt. In deze Grote Terreur kregen regio’s quota met aantallen mensen die uitgeschakeld dienden te worden. Richting het buitenland kwam Stalin redelijk en zelfs charmant over, maar in eigen huis was Stalin uitzonderlijk wreed. Het blijft daarom vreemd dat er nog steeds mensen zijn die hem zien als een vader des vaderlands.

Onder Stalins hand vloeide het bloed zo rijkelijk dat op een gegeven moment in het hele land kundige mensen met vernieuwende inzichten schaars werden. In 1940 waren de leden van het Centraal Comité allemaal rond de 35. De ouderen waren dood.

Voor de jonge overblijvers was Stalin alles. Het Politbureau is voor hem „net zo bang als voor de duivel”, schreef iemand. De onbetwiste leider kreeg altijd gelijk. En de Sovjetregering nam nooit een besluit waarmee Stalin zich niet had bemoeid.

Als goed communist dacht hij dat inzicht ontstond vanuit theoretische kennis. Zo voerde hij de industrialisering door. Duizenden mensen werden van het platteland gehaald en in de fabrieken aan het werk gezet. Gevolg: hongersnood. Maar Stalin was niet op andere gedachten te brengen. Op papier deugde het plan immers.

De auteur gaat jammer genoeg niet in op de marxistische manier van denken die hier achter ligt. Zodoende blijft veel onduidelijk. De westerse werkwijze is om inzicht vanuit de feiten af te leiden. In het marxisme is de theorie leidend en dient de praktijk zich te onderwerpen.

Stalins denkwijze wreekte zich ook in de Tweede Wereldoorlog, toen Rusland werd overrompeld door Duitse troepen. Zonder krijgservaring bemoeide hij zich gedetailleerd met de strijd. Voor een communist is dat niet vreemd. Stalin had immers visie. Maar volgens de auteur zijn veel verliezen direct aan Stalin toe te schrijven. Het totaal aan oorlogsslachtoffers aan Sovjetzijde wordt geschat op 27 miljoen.

Hij verbood bijvoorbeeld terugtrekking. Dat was lafheid. En een militaire nederlaag was verraad. Hij wantrouwde alle officieren. Toen het Rode Leger in 1945 bij de overwinnaars behoorde, zijn diverse generaals alsnog bestraft.

Etentjes

Interessant is de opzet van Chlevn­joeks boek. Het kent de gewone historische hoofdstukken, die beginnen bij Stalins armoedige geboorte in Georgië, en eindigen bij het artsencomplot tegen Joodse dokters.

Maar die hoofdstukken worden afgewisseld met vertellingen over de laatste dagen van Stalin in zijn buitenverblijf nabij het Kremlin. Die zijn minstens zo leerzaam.

Stalin hield in dat datsja langdurige etentjes. De feestjes duurden vaak tot in de ochtend. Genodigden zagen aanwezigheid als verplicht – desnoods tot de vroege ochtend.

Iedereen boog voor hem. Een begaafd redenaar was hij niet. Maar soms gaf hij zich in die nachten over aan een nederige uitwijding over de staat, die onfeilbaar was, en absolute macht toekwam, en waaraan iedereen zich diende te onderwerpen. En die staat, dat was hijzelf. Daarvoor hoefde hij geen Lodewijk XIV of tsaar zoveel te heten. De door Marx beloofde historische vooruitgang verdween daar even in de nevels van de dictatuur.

Dokter

Op een dag in maart 1953 vonden de dienstdoende bewakers rond het datsja dat het wel erg lang stil bleef in de woonvertrekken van de leider. Maar niemand durfde aan te kloppen. Een dag ging voorbij.

Toch maar twee ministers gebeld. Die keken eerst een tijd de kat uit de boom, maar betraden toen stilletjes de woonkamer van Stalin (een van hen zelfs op kousenvoeten). Daar vonden ze de leider op de grond, in aandoenlijke toestand. Maar de ministers besloten dat hij sliep en lieten dat voorlopig zo.

Toen Stalin niet ontwaakte, werden er meer ministers opgetrommeld. Maar ook met vijf man kwamen ze er niet uit. Zonder Stalin kon het Centraal Comité geen besluit nemen. Misschien dat iemand wel op zijn lippen had voor te stellen een dokter te roepen. Maar dat was riskant, want als de leider toch gewoon wakker zou worden, zou hij de boosdoener zijn.

Bovendien was het niet zo vanzelfsprekend om een dokter bij Stalin te roepen. Sinds enige tijd voerde hij namelijk een campagne tegen (vooral Joodse) artsen. Die zouden hebben geprobeerd enkele leiders te doden. Tegen die achtergrond was het nogal riskant om iemand met een witte jas te vragen de pols van de grote leider te voelen.

Toen er uiteindelijk toch een arts bij kwam, was het eigenlijk al te laat. De dokter constateerde een hersenbloeding. De ministers spraken af in koppels van twee te gaan waken bij Stalin. Intussen werd ook zijn familie ingelicht. Zijn dochter Svetlana (1926-2011) heeft geschreven over een verschrikkelijke doodsstrijd, die hem „wurgde onder ieders ogen.” De toon van haar woorden spreekt meer van angst dan van liefde.

Na zijn dood veranderde er ineens heel veel. Het Centraal Comité hervormde zichzelf naar een gezamenlijk bestuur. De Joodse artsen werden vrijgelaten, en binnen enkele maanden volgden er talloze andere hervormingen.

Dubbelganger

Chlevnjoek is een knap schrijver. Hij beperkt zich tot (ontleding van) de feiten. De tientallen pagina’s met voetnoten aan het eind van het boek laten zijn bronnen zien. Hij heeft geluk dat Stalin nog geen telefoon had en vooral per brief van gedachten wisselde.

Het boek heeft een zakelijke toon. Op de vraag naar de dubbelgangers gaat de auteur niet in, evenmin als op de tientallen andere samenzweringstheorieën.

En toch is het boek geen zwaar dossier met eindeloos veel gegevens over dertig jaar dictatuur. Chlevnjoek vertelt vooral een verhaal. En dat verhaal is leidend; niet de duizenden kleine feitjes. Na zo veel studie was het niet moeilijk geweest een boek van 4000 pagina’s te schrijven, maar Chlevnjoek heeft dat weten terug te brengen tot 390 goed leesbare bladzijden. Daarin is hij een voorbeeld voor andere biografen.

Dit boek is bedoeld als internationale biografie. De auteur heeft in het Russisch geschreven, maar de tekst is daarna in het Engels vertaald. Dat is nu de geautoriseerde bron voor andere vertalingen, waaronder de Nederlandse. De Nederlandse uitgever verdient trouwens een compliment. Zelden bladert men in een boek dat zo stevig is gebonden maar toch zo soepel openvalt.

Dit boek gaat wel meer over wat Stalin doet dan over wat hij denkt. Stalins optreden wordt nauwelijks toegelicht tegen de achtergrond van het marxistische (of leninistische) filosofie. Wat het communisme inhoudt, blijft een beetje vaag. Juist voor de internationale markt lijkt dat een zwak punt.

Dat geldt ook voor de rol van kerk en geloof in de Sovjet-Unie. Chlevnjoek beschrijft hoe Stalin eerst enkele jaren op het seminarium doorbrengt, om vervolgens met het geloof te breken en de revolutie te steunen. Hoe het wereldbeeld van Stalin zich ontwikkelde, komt niet uit de verf.

Dat is een gebrek in dit verder knap geschreven boek.

Boekgegevens

Stalin. De biografie, Oleg Chlevnjoek;
uitg. Nieuw Amsterdam, Amsterdam, 2015; ISBN 978 90 468 184 04; 480 blz.; € 39,90.