Of ik over een uur terug kan komen, vraagt ds. Georgios Adam. Voor de deur van zijn kerkgebouw in hartje Athene staat een tienermeisje. Zenuwachtig friemelt ze aan haar T-shirt. Om de haverklap haalt ze haar mobieltje tevoorschijn.

„Ze is van huis weggelopen”, legt de voorganger uit. „Ik ben net gebeld of ik haar wilde opvangen.” En terwijl hij met het meisje het gebedshuis binnengaat, zucht hij schouderophalend: „Tja, ik ben tegenwoordig meer maatschappelijk werker dan predikant.”

Een uur later laat ds. Adam, voorganger in de Tweede Evangelische Kerk van Athene, zijn licht schijnen over de toestand van het christendom en het spirituele klimaat in Griekenland.

Over beide heeft hij gemengde gevoelens. „Laat ik met de deur in huis vallen: Griekenland is géén christelijk land. Deze natie is net zo seculier als elk ander land ter wereld. Er bestaan geen christelijke staten. Een land is pas écht christelijk als de inwoners Christus volgen.

Tegelijkertijd is het christendom hier dieper geworteld dan in welk ander Europees land. Net als de rest van Zuid-Europa hebben wij hier echter nooit zoiets als een Reformatie gekend. Dat had onder meer te maken met het ontbreken van een sociale middenklasse, waardoor geschriften hun weg veel moeilijker naar de bevolking vonden.”

Dopen

Het leidde er volgens ds. Adam toe dat de Grieks-Orthodoxe Kerk zo’n allesoverheersende positie in de maatschappij wist te verwerven en tot op zekere hoogte nog steeds behoudt. „Welke kerk kan verklaren dat 98 procent van de bevolking lid is? Maar lid van de kerk word je hier vrijwel automatisch, doordat praktisch elke Griek zijn kinderen laat dopen. Voor veel mensen is dat echter vaak de eerste en de laatste keer dat zij een kerk bij leven vanbinnen zien.”

En al die kruisen en andere religieuze uitingen in het straatbeeld dan? „Dat geeft je het gevoel ergens bij te horen”, meent de Griekse predikant. „Ieder mens heeft behoefte aan een moreel kompas. Daarin voorzien religies – ook de protestantse. Daarom zie je mensen hier met rozenkransen lopen en is de naamdag van de heilige naar wie je bent vernoemd belangrijker dan je verjaardag. Maar daarmee ben je nog steeds een naamchristen en daarmee is Griekenland nog geen christelijk land.”

Hoewel mensen in toenemende mate de Grieks-Orthodoxe Kerk de rug toekeren wat kerkgang en kerkelijke betrokkenheid betreft, ziet voorganger Adam groei in protestantse –en vooral evangelische– gemeenten. „Wij krijgen zowel nieuwe leden uit bestaande kerken als van mensen die nooit ergens aan deden. Doordat we veel liefdadigheidswerk onder vluchtelingen doen, is er ook aanwas uit die hoek.”

De gemeente van ds. Adam telt inmiddels zo’n 240 leden, onder wie 60 kinderen en 20 studenten. „Naar Griekse maatstaven is dat groot”, zegt de voorganger. Maar nieuwe leden en groei van zijn gemeente zijn voor de Griekse predikant geen doelen op zich. „Van mij hoeft echt niet iedereen protestants te worden. Waar het om gaat is dat mensen tot het ware geloof komen en Christus gaan volgen.”

Beleving

Over de groei van het protestantisme in Griekenland in de nabije toekomst is ds. Adam positief. „Ik was laatst op een bijeenkomst van 5000 geloofsgenoten. Als je ziet wat daar in geestelijk opzicht gebeurt, is dat zowel inspirerend als bijzonder bemoedigend. Wel hebben we ook als kerken nog last van de financiële crisis. Veel leden zijn naar het buitenland getrokken om een baan te vinden. Maar ondanks dat heb ik hoop op nieuwe aanwas – ook onder de Grieken zelf.

Wel maakt ds. Adam zich zorgen over de eenheid onder de protestantse kerken. „Hoewel we zo klein zijn, hebben we toch al diverse afsplitsingen meegemaakt.”

Over de toekomst van het christendom als geheel in Griekenland is hij aanmerkelijk minder positief. „Je ziet een tendens dat mensen de institutionele kerken beu zijn. Zij willen een godsdienst die meer bij hun beleving aansluit. De Grieks-Orthodoxe Kerk staat daardoor erg onder druk. Dat is aan de ene kant niet erg: het dwingt mensen een bewustere keuze te maken. Maar als de Grieks-Orthodoxe Kerk er niet in slaagt aansluiting bij de jongere generatie te vinden, zal de secularisatie alleen maar verder toennemen.”

Hoe de kerk van de toekomst er in Griekenland uit zal zien, vindt ds. Adam moeilijk te voorspellen. „We hebben eigenlijk niet eens tijd om daarover na te denken. We hebben het druk genoeg met de uitdagingen van deze tijd. Je moet bovendien niet vergeten dat Griekenland geen Noord-Europees land is. In Noord-Europa is de individuele keuzevrijheid veel groter. Hier draait nog steeds alles om familieverbanden en sociale structuren. En dus zal de Grieks-Orthodoxe Kerk ook in de nabije toekomst –ondanks de secularisatie– nog een belangrijke maatschappelijke functie blijven vervullen.

Ik geloof sterk in het stichten van kleine wijkgemeenten. Dat is volgens mij de beste manier. We moeten er alles aan doen om het grondvlak erbij te betrekken. We moeten in concentrische cirkels denken: met een gedeelde verantwoordelijkheid samen een eenheid vormen.”

De mobiele telefoon van de Griekse voorganger gaat. „Ah, een gezin uit de gemeente wil dat weggelopen meisje tijdelijk opvangen. En morgen is er een gesprek met de ouders. Kijk, dat hoort ook bij het kerk-zijn. Het kost veel tijd, maar het versterkt de eenheid, ondanks de problemen.”

Zondagsschool

Buiten het kerkgebouw veegt Andreas Christopoulos het trottoir schoon. Sinds een paar maanden bezoekt hij regelmatig diensten in de Tweede Evangelische Kerk. „Mijn ouders zijn tamelijk gelovig”, vertelt hij. „Ik moest elke zondag mee naar de Grieks-Orthodoxe Kerk. Maar ik heb de laatste jaren steeds meer vragen gekregen bij al die rituelen. Daar lag voor mij geen troost in. Hier hoorde ik een boodschap van genade en liefde. Die sloeg in.”

Makkelijk was het niet om uit de Grieks-Orthodoxe Kerk te stappen, zegt Christopoulos. „Hoe je het ook wendt of keert, de kerk is deel van je wezen. Het voelt bijna als verraad om je daaraan te onttrekken. Ik zal mijn doop ook altijd met me meedragen. En ik bid voor herstel van de moederkerk.”

Op het Omoniaplein zitten drie meisjes hun huiswerk voor de universiteit te bespreken. Ze zijn alle drie Griek-orthodox, vertellen ze. „Dat hoort gewoon bij onze Griekse identiteit”, meent Anastasia Gianakos. „Je wordt als baby Grieks-orthodox gedoopt en dat maakt je voor de rest van je leven lid van die kerk.”

Op zondag naar de kerk gaan doen ze geen van drieën meer. „Met Kerst meestal wel. Dat heeft toch iets speciaals. En op mijn naamdag brand ik een kaarsje”, zegt Alecta Demetriou. „Mijn grootouders wonen op het platteland van de Peloponnesos. Zij gaan nog wel elke week naar de kerk. In de stad is dat toch heel anders.”

Takisha Georgiou is laatst met een vriendin naar een zondagsschool van de Reformed Church van Korinthe geweest. Dat beviel, vertelt ze. „Die strakke liturgie in de Grieks-Orthodoxe Kerk stoot af. Daar kun je jezelf zijn. En je krijgt heel sterk het gevoel dat gemeenteleden elkaar als broeders en zusters beschouwen. Je ervaart gewoon de onderlinge liefde en verbondenheid.”

serie Christendom in Europa

Dit is het achtste deel in een tiendelige serie over de toekomst van het christendom in Europa. Op zaterdag 28 november deel 9: Italië.

Grieks-orthodox word je niet, dat bén je

Griekenland en de Grieks-Orthodoxe Kerk zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. De cijfers verschillen slechts een enkele procent van elkaar. Maar algemeen wordt aangenomen dat rond de 98 procent van de Grieken tot de Grieks-Orthodoxe Kerk behoort.

Die verbondenheid is historisch. De eerste die het Evangelie in Griekenland verkondigde was de apostel Paulus. Het christendom werd echter nooit een officiële religie. Dat gebeurde pas toen Constantijn de Grote het christendom tot staatsgodsdienst verhief.

In 1054 scheurde het christendom in een oosterse en een westerse kerk na een verbeten dispuut tussen de paus van Rome en de patriarch van Constantinopel over het celibaat en over de vraag of de Heilige Geest zowel van de Vader als van de Zoon uitgaat. Sindsdien staat de Grieks-Orthodoxe Kerk onder het gezag van de patriarch van Constantinopel.

Volgens Marios Begzos, hoofd van de theologische faculteit aan de universiteit van Athene, heeft de oosterse gerichtheid van de Grieks-Orthodoxe Kerk nog altijd invloed. „Onze kerk is oosters, maar de hedendaagse wereld is westers. De klassieke tegenstelling in de theologie is de kerk versus de wereld. Maar bij ons wordt dat al snel een oost-westdilemma – dat ook nog eens sterk cultureel is gekleurd.”

Officieel zijn kerk en staat in Griekenland gescheiden, hoewel in de grondwet de Grieks-orthodoxe religie wel als „heersende godsdienst” wordt aangemerkt. In de praktijk speelt de kerk nog altijd een sterke rol in het overheidsbeleid en de politiek.

Lid zijn van de Grieks-Orthodoxe Kerk betekent nog niet dat de kerken vol zitten. Naar schatting bezoekt 20 tot 25 procent van de Grieken wekelijks een dienst.

Protestanten vormen slechts marginale minderheid

Het aantal protestanten in Griekenland bedraagt ongeveer 30.000, op een totale bevolking van circa 11 miljoen. Officiële statistieken bestaan er niet, maar de meeste schattingen gaan van dit aantal uit.

Verreweg de meeste protestanten behoren tot een stroming binnen de pinksterbeweging. De Onafhankelijke Vrije Apostolische Pinksterkerk telt circa 20.000 leden, verdeeld over 120 kerken.

Verder zijn er de Griekse Evangelische Kerk en de Vrije Evangelische Kerk, die een handvol gemeenten in de grote steden kennen.

De protestanten in Griekenland hebben hun positie fors moeten bevechten. Toen dr. Leonidas Feggos in 1965 de eerste Vrije Apostolische Pinksterkerk oprichtte, stuitte hij op hevige tegenstand van zowel de Grieks-Orthodoxe Kerk als de staat. Pas na veel strijd kreeg zijn gemeente officieel toestemming om legaal te opereren.

Inmiddels is de procedure om een gemeente te kunnen stichten aanzienlijk vergemakkelijkt. Het ministerie van Onderwijs en Religie geeft, anders dan in het verleden, sneller vergunning om een nieuwe kerk te beginnen.

Het ‘inheemse’ protestantisme in Griekenland groeit hooguit marginaal. Wel zien protestantse gemeenten een toename van het kerkbezoek door de gestage stroom van immigranten, die vrijwel dagelijks in het land aankomen.

Veel immigranten zijn echter moslim. Zij gaan slechts bij uitzondering tot het christelijk geloof over, omdat bekering binnen de islam uit den boze is. Christelijke vluchtelingen die uit Syrië komen behoorden daar veelal tot de Syrisch-Orthodoxe Kerk of tot de Rooms-Katholieke Kerk. Zij voelen zich liturgisch eerder thuis bij de Grieks-Orthodoxe Kerk.

Vluchtelingen uit Afrika sluiten zich echter sneller aan bij protestantse gemeenten.