Een verschroeide vlakte met kinderknuffels tussen verbrande vliegtuigbrokstukken. Dergelijke beelden confronteren de wereld met het drama dat zich op 17 juli 2014 boven het oorlogsgebied in Oost-Oekraïne heeft afgespeeld. Een Boeing 777 van Malaysia Airlines, op weg naar Kuala Lumpur in Maleisië, stort van ongeveer 10 kilometer hoogte neer. Alle 298 inzittenden komen om het leven, onder wie 196 Nederlanders en tientallen Australiërs.

Nederland treurt. Op 23 juli, een krappe week na de ramp, is er een dag van nationale rouw. Beelden van rijen lijkwagens die vanaf Vliegbasis Eindhoven op weg zijn naar een kazerne in Hilversum staan in het nationale geheugen gegrift.

Reconstructie

Wat is de oorzaak van de crash? De Onderzoeksraad Voor Veiligheid (OVV) ontrafelt de ramp. Vijftien maanden lang. Samen met luchtvaartonderzoekers uit Australië, Maleisië, Oekraïne, Rusland, Engeland en Amerika.

Dinsdagmiddag presenteert Tjibbe Joustra, de voorzitter van de onderzoeksraad, het eindrapport. Dat gebeurt op Vliegbasis Gilze-Rijen, vlak bij Tilburg. Op de vliegbasis is de afgelopen maanden een reconstructie gemaakt van een deel van het neergestorte vliegtuig. Een deel van de cockpit en de business class is opgebouwd. De reconstructie wordt dinsdag getoond.

De Onderzoeksraad Voor Veiligheid beantwoordt dinsdag in het eindrapport vragen over vier thema’s.

1. De toedracht van de ramp

Kort na de ramp in het oosten van Oekraïne wijst het Westen met de beschuldigende vinger naar de pro-Russische separatisten. De theorie is dat pro-Russische separatisten met een Bukraket het passagierstoestel hebben neergehaald. Per ongeluk weliswaar. Het projectiel zou eigenlijk bedoeld zijn voor de Oekraïense vijand. Een van de kennelijke bewijzen voor betrokkenheid van de separatisten is een geluidsfragment dat kort na de crash opduikt. Daarin zou een separatist tegenover een Russische officier geschrokken opbiechten dat de separatisten per ongeluk een burgertoestel hebben neergeschoten. De Russen zouden de separatisten hebben geholpen aan een lanceerinstallatie.

In Rusland klinken andere geluiden. Moskou beweert dat de Oekraïense strijdkrachten achter de aanslag zitten. Een Oekraïense straaljager zou vanuit de lucht het MH17-vliegtuig onder vuur hebben genomen, klinkt het aanvankelijk. Momenteel lijken ook de Russen te beseffen dat vlucht MH17 vanaf de grond met een Bukraket is aangevallen. Maar volgens Poetin en de zijnen hebben Oekraïense strijdkrachten de raket afgevuurd. Vorige week dook er een bericht op dat uit een rapport, kennelijk van Russische makelij, zou blijken dat de crash is veroorzaakt doordat een bom in de cockpit van het vliegtuig ontplofte.

Abrupt

In ieder geval concludeerde de onderzoeksraad in een tussenrapportage op 9 september 2014 dat „het vliegtuig van buitenaf door een groot aantal objecten met grote snelheid is doorboord.”

„De vlucht verliep normaal en eindigde abrupt”, zei Tjibbe Joustra toen. Uit het beluisteren van de cockpitvoicerecorder (onderdeel van de zogeheten zwarte doos), die communicatie in de cockpit vastlegt, blijkt dat er „geen aanwijzingen zijn gevonden dat er sprake was van een technisch mankement of een noodsituatie.” Dat de brokstukken verspreid lagen over een oppervlakte van tientallen vierkante kilometers wijst erop dat de Boeing tijdens de vlucht in stukken brak. Alles lijkt erop te wijzen dat een Bukraket het vliegtuig heeft verwoest. Zo meldde Vasyl Vovk, voormalig leider van de Oekraïense afdeling van het internationale politieteam dat de MH17-ramp onderzoekt, vorige week tegenover de NOS dat er in de lichamen van de slachtoffers deeltjes van een Bukraket zijn gevonden.

Sceptisch

Niet alleen officiële instanties en rechercheurs, ook gewone burgers onderzoeken de toedracht van de MH17-crash in oorlogsgebied. Veel aandacht is er voor het speurwerk van de Brit Eliot Higgins. Via open bronnen op internet probeert de burgerjournalist de toedracht van de ramp te reconstrueren. Samen met enkele medespeurders, verenigd in het zogeheten Bellingcatteam, bestudeert Higgins bijvoorbeeld Facebookberichten en filmpjes die op en rond 17 juli 2014 op internet werden geplaatst.

In november 2014 stelde het team dat er „onloochenbaar” bewijs is dat pro-Russische separatisten op de dag van de ramp, 17 juli, een Bukraket in bezit hadden. Op 17 juli werd de raket, aldus de speurders, getransporteerd van de Oost-Oekraïense stad Donetsk (bolwerk van separatisten) naar de stad Snizhne. Daar zou de Bukraket zijn afgeschoten. Het team stelt dat de Bukinstallatie deel uitmaakte van een Russische brigade die van 22 juni tot 25 juli een oefening deed aan de Oekraïense grens in Rusland.

Oud-politieman Pim Takkenberg, die jarenlang bij het toenmalige Korps landelijke politiediensten digitaal recherchewerk deed, toonde zich in november 2014 in deze krant echter sceptisch over de bevindingen van het Bellingcatteam. „De beelden die ze laten zien, kunnen een aanwijzing zijn in welke hoek de daders moeten worden gezocht. Toch pleit ik voor grote voorzichtigheid. Ik krijg de indruk dat Higgins en zijn team redeneren in de trant van: „Er is een moord gepleegd door een blanke. Ik zie een blanke. Deze blanke is dus de moordenaar.””

2. Vliegen over oorlogsgebied

Waarom liet Malaysia Airlines vlucht MH17 over het oosten van Oekraïne vliegen? Dat was immers oorlogsgebied waar pro-Russische separatisten strijd voerden met het Oekraïense regeringsleger? Had de Nederlandse overheid aan de bel moeten trekken over gevaren in het luchtruim boven Oost-Oekraïne? Moeten veiligheidsdiensten in de toekomst vliegmaatschappijen (beter) inlichten over gevaren in het luchtruim? Op die vragen zal dinsdag waarschijnlijk een antwoord komen.

Opvallend is dat op maandag 14 juli 2014, drie dagen voor de MH17-ramp, in de Oekraïense hoofdstad Kiev tientallen diplomaten de koppen bij elkaar steken. Onder hen de Nederlandse plaatsvervangend ambassadeur Gerrie Willems. Hoog op de agenda staat de Russische bemoeienis in het conflict tussen Oekraïne en de pro-Russische separatisten.

Tijdens het overleg komt ter sprake dat er diezelfde maandag een Oekraïens transportvliegtuig op 6,5 kilometer hoogte is geraakt en is neergestort. Die hoogte duidt er kennelijk op dat de separatisten niet alleen beschikken over van de schouder afgevuurde raketten die de 6,5 kilometer niet halen. Maar dat de rebellen klaarblijkelijk ook een krachtig raketsysteem gebruiken dat bóven de 6,5 kilometer hoogte reikt.

In januari 2015 laten de ministers Opstelten (Veiligheid en Justitie), Koenders (Buitenlandse Zaken) en Hennis (Defensie) weten dat er „geen specifiek” (ambtelijk) overleg is geweest over de veiligheid van het luchtruim boven Oost-Oekraïne. „De Oekraïense autoriteiten hadden het luchtruim boven de 9,753 kilometer als veilig verklaard. De MH17 vloog boven die hoogte”, aldus de bewindslieden.

Andere vliegmaatschappijen, zoals British Airways, vlogen destijds kennelijk niet over het oosten van Oekraïne. Het tv-programma KRO Reporter meldde in juni dat die maatschappijen het gebied overigens niet meden vanwege oplopende militaire spanningen in het oosten van Oekraïne. Het mijden van het gebied had volgens het programma te maken met een conflict tussen de Oekraïense en de Russische verkeersleiding over de zeggenschap in het luchtruim boven de Krim, het schiereiland dat Rusland begin april 2014 annexeerde.

3. De laatste minuten in het vliegtuig

Wat hebben de 298 passagiers van vlucht MH17 meegekregen van de crash? Ook daarover spreekt de onderzoeksraad zich dinsdag uit. Luchtvaartexpert Harry Horlings stelde in november 2014 in deze krant te denken dat de passagiers op zo’n 10 kilometer hoogte „heel snel bewusteloos” zijn geraakt. „De luchtdruk valt weg, er is zuurstofgebrek. Het is ineens heel koud: min 50 graden. Misschien hebben mensen nog één of anderhalve minuut geleefd.”

Opschudding ontstond er in oktober 2014 toen minister Timmermans van Buitenlandse Zaken in tv-programma Pauw zei dat er bij een van de slachtoffers een zuurstofmasker is aangetroffen. Dat zou erop kunnen wijzen dat passagiers bij kennis zijn geweest nadat het vliegtuig onder vuur was genomen. De bewindsman bood daags na zijn opmerking de nabestaanden excuses aan. „Het laatste wat ik wil doen is mensen laten schrikken die het al zo ontzettend moeilijk hebben.”

4. Informatie aan nabestaanden

De onderzoeksraad gaat dinsdag ook in op de vraag „waarom Nederlandse nabestaanden twee tot vier dagen moesten wachten op bevestiging van de Nederlandse overheid dat hun naasten aan boord waren van vlucht MH17.”

MH17-nabestaande Robbert van Heijningen (zie ook: ”Brokstukken MH17 indrukwekkend”) liet zich in juli dit jaar in deze krant kritisch uit over het contact met het ministerie van Buitenlandse Zaken. „Ik ging bellen met een noodnummer van het ministerie. Die communicatie verliep slecht. Ik kreeg huilende telefonistes aan de lijn. Maar daar kwam ik niet verder mee. Ik wilde betrouwbare informatie.”

Onderzoeksraad wijst geen schuldige aan

De Onderzoeksraad Voor Veiligheid zal in zijn eindrapport over de MH17-ramp dinsdag geen antwoord geven op de vraag wie er verantwoordelijk is voor de vliegtuigcrash op 17 juli 2014. Het onderzoek is niet gericht op vragen over schuld en aansprakelijkheid.

Justitie is met een internationaal team wél op zoek naar de daders. Binnen dat zogeheten Joint International Criminal Investigation Team MH17 (kortweg JIT) werken tien officieren van justitie en tientallen rechercheurs aan de jacht op de daders. Onlangs meldde justitie een groep verdachten in het vizier te hebben. Het JIT presenteert binnen enkele maanden een rapport.

Onduidelijk is of het ooit tot een berechting komt en hoe die dan vorm krijgt. Rusland blokkeerde een VN-tribunaal waarvoor verdachten zouden moeten verschijnen.

„Brokstukken MH17 indrukwekkend”

Het MH17-toestel van luchtvaartmaatschappij Malaysia Airlines vloog op 17 juli 2014 boven oorlogsgebied. „Treft luchtvaartmaatschappij Malaysia Airlines blaam?” vraagt nabestaande Robbert van Heijningen uit Bolsward zich af. Hij verloor bij door ramp zijn jongere broer Erik van Heijningen (54), diens vrouw Tina (49) en zoon Zeger (17).

Over de toedracht van de vliegramp in het oosten van Oekraïne verwacht Robbert van Heijningen dinsdag weinig nieuws te horen. „Ik ga ervan uit dat het toestel met een Bukraket is neergehaald. Vorige week was nog in het nieuws dat in lichamen van passagiers deeltjes van een Bukraket zijn gevonden. Ik vermoed dat de Onderzoeksraad Voor Veiligheid dinsdag zal concluderen dat de pro-Russische separatisten hoogstwaarschijnlijk achter de aanslag zitten, maar dat andere scenario’s niet helemaal zijn uit te sluiten.”

Van Heijningen betwijfelt of de onderste steen ooit bovenkomt. Hij vermoedt dat vlucht MH17 niet met opzet is neergeschoten, maar dat er sprake is van een ongeval.

Dinsdag zal de reconstructie van delen van het vliegtuig te zien zijn. Van Heijningen zag afgelopen voorjaar al een gedeeltelijke reconstructie. „Dat was indrukwekkend. Je rook de kerosine, je zag granaatinslagen. Je zag onderdelen van het vliegtuig, zoals bagagerekken. Op zo’n moment komt de ramp heel dichtbij.”

Volg berichtgeving over rapport MH17 op rd.nl

Deze krant bericht dinsdag vanaf 8 uur op rd.nl via een liveblog over het MH17-rapport.