Thomas Oden (geb. 1931) groeit op op het traditionele platteland van de Amerikaanse staat Oklahoma. Op de universiteit wordt hij gegrepen door het marxisme, op dat moment razend populair in de jeugdbeweging van de United Methodist Church, waartoe Oden behoort. „Iedere afslag was een afslag naar links”, zo beschrijft hij de richting waarin zijn denken zich beweegt.

Oden ontpopt zich als een veelbelovend student. Hij promoveert aan de universiteit Yale bij H. Richard Niebuhr, een van de leidende Amerikaanse theologen van dat moment. Als links-liberaal theoloog holt Oden vooral achter eigentijdse ideeën aan, met name de existentiële filosofie en de psychotherapie. Het bevestigt zijn status als theologisch talent.

In feite is hij niet bezig om de kerk te dienen, maar om hoger te komen op de sociale theologische ladder, zegt Oden terugkijkend. Met traditionele christelijke noties kan hij in die tijd weinig beginnen. „De reddende genade van God aan het kruis behoorde niet tot de ideeën waarvan ik dacht dat ze levens konden veranderen.”

Boeiend is om te lezen hoe Oden in de jaren zestig een jaar studeert in Duitsland. Hij heeft er ontmoetingen met beroemde theologen als Barth, Bultmann en Pannenberg. Ondertussen brengt hij een bezoek aan het Tweede Vaticaanse Concilie in Rome, trekt door Europa en maakt met zijn gezin in een camperbusje ook nog een enerverende reis naar Jeruzalem.

Kerkvaders

Begin jaren zeventig maakt het leven van Oden een „U-bocht.” Van beslissende betekenis is een gesprek met een joodse collega-hoogleraar. „Als je Athanasius, Augustinus en Thomas van Aquino niet intensief bestudeerd hebt, zul je altijd een theologische leek blijven”, voegt die hem toe.

Oden stort zich op de kerkvaders. Het leidt tot een omslag in zijn denken. „Het was niet langer ik die de teksten interpreteerde, maar de teksten interpreteerden mij.” Zijn opleiding en tolerante kerk hebben hem niet geleerd wat bekering betekent. Hij leert het nu in de praktijk, schrijft hij.

Oden heeft achteraf spijt van de te toegeeflijke opvoeding van zijn kinderen. Wat ontbrak was de christelijke leer van de erfzonde en de functie van de wet die het geweten tot berouw en bekering brengt. Ook op het punt van ethische thema’s zoals abortus en euthanasie maakt hij een radicale draai.

In plaats van meehollen met de tijdgeest gaat Oden nu theologie bedrijven in gemeenschap met de heiligen van alle tijden en plaatsen. Theologie is voor hem doorgeven en doordenken wat overal, altijd en door iedereen is geloofd. Het centrum van zijn theologische denken is de consensus van de Vroege Kerk, een positie die hij benoemt als ”paleo-orthodoxie”. Vanaf nu wil hij geen enkel nieuw idee in de theologie introduceren. Een uitgangspunt dat verrassend relevant blijkt, zegt hij zelf.

Zijn ”change of heart” brengt Oden in het kamp van de evangelicals, maar ook dicht bij behoudende rooms-katholieken. Hij krijgt bijvoorbeeld nauw contact met kardinaal Joseph Ratzinger, de latere paus Benedictus XVI. Ook met tal van oosters-orthodoxe theologen en kerkleiders bouwt hij relaties op. Toch blijft hij de United Methodist Church trouw.

Odens productiviteit lijdt niet onder zijn denkomslag. Hij schrijft belangwekkende publicaties op het gebied van dogmatiek en pastoraat, bezien vanuit de klassieke christelijke traditie. Zijn belangrijkste geesteskind –geïnspireerd door Ratzinger– is het Ancient Christian Commentary on Scripture (ACCS). Deze 29-delige serie geeft voor iedere passage in de Bijbel de belangrijkste exegetische opmerkingen van de kerkvaders weer. Zowel wetenschappelijk als organisatorisch een prestatie van formaat. Odens meest recente publicaties brengen de onderbelichte maar cruciale rol van het vroege christendom in Noord-Afrika voor het voetlicht.

Pauselijke mis

Via zijn contacten in Rome mag Oden een keer aanwezig zijn bij een privémis van paus Johannes Paulus II. Uit respect voor het officiële rooms-katholieke standpunt, dat dit verbiedt, ziet hij af van deelname aan de eucharistie. „Ik voelde mezelf als een versplinterd bot in het gebroken Lichaam van Christus.” Ondertussen bidt hij in stilte voor de eenheid van de kerk. Met dezelfde vervoering schrijft hij over een eucharistieviering van de Ethiopisch-Orthodoxe Kerk tijdens een assemblee van de Wereldraad van Kerken in Harare.

Die Wereldraad is voor Oden een links luchtkasteel dat is losgeraakt van het grondvlak. Hij is echter optimistisch over oecumene op basis van de consensus van de Vroege Kerk. Hij verwacht daarbij meer van persoonlijke initiatieven en contacten dan van instituten. Om die reden is hij –samen met onder anderen J. I. Packer– betrokken bij Evangelicals and Catholics Together, waarin theologen uit beide tradities zoeken naar consensus.

Al lezend ga je je afvragen hoe Oden aankijkt tegen de Reformatie. In een voetnoot somt hij de „diepgaande en blijvende verschillen” op tussen roomsen en evangelicalen: het pauselijk gezag, de transsubstantiatie, Maria en de heiligenverering. Blijkbaar ziet hij als het gaat om de toe-eigening van het heil geen wezenlijk dispuut met Rome en zegt hij het Luther niet na dat de rechtvaardiging door het geloof het artikel is waarmee de kerk staat of valt. Wel schreef hij een boek (”The Justification Reader”) waarin hij betoogt dat het standpunt van Luther en Calvijn al in de Vroege Kerk te vinden is. Hij is in ieder geval ook zo protestants dat hij zich niet goed raad weet met de zilveren rozenkrans die hij van de paus ontvangt. Die geeft hij weg aan een rooms-katholieke vriend.

De persoonlijke zaken in het boek gaan vooral over Odens gezin en familie. Over zijn eigen geestelijke leven is hij heel terughoudend. Af en toe klinkt er iets door, bijvoorbeeld in wat hij schrijft over het belang van stilte in de latere jaren van zijn leven – een ontdekking die hij in 1995 deed toen hij in Egypte de grot bezocht waar de heilige Antonius geleefd had. Oden zal wellicht zeggen dat God veel belangrijker is dan onze persoonlijke ervaringen, zoals hij op de laatste bladzijde schrijft. In ieder geval bieden zijn memoires een fascinerend relaas over de theologie na de Tweede Wereldoorlog en een bewijs van de kracht van de klassieke christelijke traditie.

A Change of Heart: A Personal and Theological Memoir, Thomas C. Oden; uitg. IVP Academic, Downers Grove, IL, 2015; ISBN 978 0 8308 4035 9; 384 blz.; 
$ 40,-.