Dat stelt dr. Frank van Helmond in een proefschrift dat hij vanmiddag verdedigt aan de Open Universiteit. In zijn dissertatie over de EU-crisis en de Europese cultuur (”The Crisis of the European Union in the Light of the ”European Culture””) speurt de 77-jarige theoloog en docent Bijbelwetenschappen naar de bronnen van dit proces.

De Europese integratie valt niet meer terug te draaien, zo begint u uw boek. Waarop baseert u dat?

„Ik heb dat niet bewezen, maar mijn intuïtie zegt dat dit niet meer van tafel te vegen is.”

Al schrijvend hebt u de afgelopen jaren misschien weleens getwijfeld.

„Zeker. En toch zijn de Grieken er nog steeds bij. Het verliep allemaal niet fraai, maar het resultaat is typisch Europees. Ik vermoed dat er ook geen Grexit of Brixit zal komen.”

U noemt solidariteit als basis voor de Europese integratie. Mogen we dat ook lezen als naastenliefde?

„Het gaat inderdaad om de christelijke waarden. Maar daar is het niet bij gebleven. Vrijheid, gelijkheid en solidariteit zijn doorgegaan in humanisme en verlichting. Ik zie daar geen breuk, maar een continuïteit vanuit de oude inspiratie uit het oosten.

De waarden van het christendom leven –met een eigen invulling– ook voort in liberalisme en socialisme.”

Is de Europese cultuur een eenheid?

„Dat is de hamvraag van mijn boek. Ik beantwoord die –na mijn literatuuronderzoek– met ja. De kern daarvan is volgens mij die solidariteit. Dat is het gemeenschappelijk delen van mogelijk­heden en tekorten in het algemeen belang voor mensen die het minste hebben. Solidariteit is ook meer dan een individuele relatie met de ander. Het is een sociale norm.”

Beleeft men dit in Oost-Europa of op de Balkan ook zo?

„Boven mijn onderzoek hangt het mantra: gelijkheid in verscheidenheid. De verschillen zijn soms zo groot dat we elkaar nauwelijks begrijpen.

Misschien ben ik een dromer of een idealist, maar ik zag die solidariteit ook in de Hongaarse Opstand in 1956. Toen stonden mensen voor elkaar in. In andere culturen zou men heel anders met elkaar omgaan.”

Kun je vanuit die solidariteit ook de zwarte bladzijden van Europa verklaren, zoals de Holocaust, de pogroms en de bloedbaden rond de Franse Revolutie?

„Ik vrees van wel. Ook in het Derde Rijk bijvoorbeeld hebben mensen gemeend vanuit het algemeen belang te handelen. Idealisme verschilt dus maar een haartje van de ergste vervolging.

In principe kan zoiets zich herhalen. Toch hoop ik dat de Europese gedachte inmiddels zo’n sterk merk is dat dit niet meer gebeurt.”

U verbindt solidariteit aan Delors’ zorg over de „ziel van Europa.” Doet hij dat zelf ook?

„Ik denk van wel. Hij was ongerust over de ziel van Europa. Hij besefte dat de diversiteit te groot was om de economie als enige bindmiddel te laten functioneren.

Ik zie de ziel van Europa in het besef dat vrede ook een sociale waardigheid inhoudt. Dat maakt Europa naar buiten overtuigend.”

U schrijft over de ideologische crisis onder de financiële en economische crisis. Waar doelt u op?

„Het neoliberalisme. Dat stelt niet het herverdelen van welvaart in het belang van de zwakke centraal, maar gaat uit van de zelfstandige burger. In dat systeem is arbeid wisselgeld; je mag meedoen als er werk is, je moet eruit als je te duur wordt.”

U zegt dat de mensen zijn vervreemd van het doel van de Europese integratie. Wat bedoelt u daarmee?

„Het eerste doel was vrede, door de landen economisch aan elkaar te verbinden. Zodoende waren de burgers van die landen in staat een behoorlijk bestaan op te bouwen.

Die sociale en economische bestaanskwaliteit lijkt mij nog steeds de kern van de Europese gedachte. Maar politici en economen dragen dat vandaag helemaal niet meer uit. In plaats daarvan houdt de EU zich bezig met de vorm van komkommers.

Het zou een stap vooruit zijn als Europa zich uit over het goede leven. Wat mij betreft spreken we dan ook over de herverdeling van welvaart tussen lidstaten onderling.”

Is het ook solidair om zwakke lidstaten uit te nodigen tot de Europese markt zodat ze hun eigen welvaart kunnen opbouwen?

„Hoe meer zwakke landen meespelen, hoe liever het mij is. Maar op de korte termijn zal dat bijvoorbeeld de Grieken niet helpen. Vanuit mijn visie zeg ik dan dat we moeten helpen door economische middelen over te dragen.”

U zegt dat de toekomst van Europa seculier is. Is dat zo zeker?

„De Europese integratie is vanaf het begin seculier. Schuman –die als Franse minister de motor achter dit project was– had altijd te maken met achterdocht dat het zijn katholieke hobby was. Maar hij was vertegenwoordiger van de seculiere Franse staat.”

Jeff Fountain zegt dat Schuman zich door zijn christelijke hart liet leiden toen hij zich inzette voor verzoening met Duitsland.

„Er is geen enkele twijfel over de persoonlijke christelijke inspiratie van Schuman. Maar verzoening is niet specifiek christelijk. Ook in andere culturen bestaat dat.

Voor heel veel mensen in Europa bestaat het geloof niet meer. Toch denk ik dat vrede, verzoening en solidariteit zullen blijven inspireren.”

Zal de naastenliefde niet veranderen als mensen in hun medemens niet langer de Schepper zien?

„Als theoloog ben ik geneigd ja te zeggen. Ook Huizinga heeft gewezen op de noodzaak van transcendentie in de cultuur. Maar in mijn proefschrift ben ik geen theoloog, en hier stop ik dus.”

Heeft solidariteit een grens, bijvoorbeeld in Kiev of Istanbul?

„In één woord: nee. Solidariteit is geen begrensd begrip. Maar de rest laat ik aan de politiek over.”