De Duitse historica Vera Hirschmann schreef ”Die Kirche der Reinen” over Novatianus en zijn aanhangers. Dit boek is interessant omdat hierin de parallellen met bewegingen uit latere tijden (tot van vandaag toe) zichtbaar worden. Wie de kerkgeschiedenis een beetje kent, vindt weinig nieuws onder de zon. Omdat de kerk niet deed wat hij wilde, begon Novatianus voor zichzelf en zo ontstonden de novatianen, die zichzelf trouwens ”de reinen” noemden. En als mensen zich zo gaan noemen, is het oppassen geblazen. Want algauw zijn alleen zij rein en alle anderen niet.

Toch houden dergelijke bewegingen de kerk wel alert. Zij functioneren nogal eens als een spiegel waarin kerk en kerkleden de eigen gebreken kunnen zien. Als je de moed hebt in de spiegel te kijken natuurlijk.

”Reinen” staan ook op de voorkant van ”Reformation Unbound” van de Amerikaanse historicus Karl Gunther. Omdat zij druk bezig zijn een figuur met een kardinaalshoed te stenigen, zullen het wel protestanten zijn. Gunther wil in zijn studie laten zien dat de mensen die in de zestiende eeuw de kerk wilden vernieuwen veel radicaler waren dan vaak is gedacht. Het streven naar een zuivere kerk en een zo zuiver mogelijk leven begon niet pas met de puriteinen (de naam betekent letterlijk ook ”de reinen”), maar hun zestiende-eeuwse voorgangers wilden dat ook al. Hoe interessant Gunthers these ook is, de vraag is of hij klopt. Puriteinen en reformatoren wilden precies hetzelfde, maar in Engeland hadden zij vooral problemen met de mix tussen Rome en Reformatie in de Anglicaanse Kerk. Noch reformatoren noch puriteinen wilden de kant van Novatianus op.

Orde

Hoewel het woord ”kerkrecht” niet bij iedereen direct warme gevoelens oproept, is kerkrecht vanaf het begin van de kerkgeschiedenis gezien als een wezenlijk middel om zo dicht mogelijk bij de ideale kerk te komen. Ten tijde van de Reformatie, toen geprobeerd werd een compleet in verval geraakte kerk te hervormen, werd dit middel dan ook meteen weer opgepakt. De bundel ”Ordnungen für die Kirche” die de Duitse historici Sabine Arend en Gerald Dörner uitgaven, gaat over de inhoud en de ontwikkeling van verschillende protestantse kerkordes en de uitwerking ervan op de samenleving. Duidelijk wordt hoe men destijds probeerde de Bijbelse kernelementen van het kerk-zijn zó in regelingen vorm te geven dat de kerk werkelijk kerk van Christus zou zijn.

In een van de kerkordes van destijds werd het zo verwoord dat de kerk op aarde weerspiegeling zou moeten zijn van de gemeenschap van vrede en liefde die de kerk in de hemel is. Dat hiervoor regels nodig waren en dat ook tucht uitgeoefend moest worden, getuigt wel van de realiteitszin; de kerk hier beneden zal nooit de volmaaktheid bereiken.

Nu had ook de overheid belang bij een ide-
ale kerk, maar de bedoeling die daar achter stak was toch anders. Met de kerkhervorming van de zestiende eeuw zagen overheden kans zich van de heerschappij van de kerk te ontdoen; maar de vraag was wel hoe de nieuwe verhouding tot de kerk moest zijn. De studie ”Recht, Konfession und Verfassung im 17. Jahrhundert”, die de Duitse (rechts)historici Robert von Friedeburg en Mathias Schmoeckel over dit thema redigeerden, bevat bijdragen van zestien des-
kundigen over dit onderwerp. De zestiende en zeventiende eeuw blijken toch vrij dicht bij ons te liggen, want in het boek gaat het om vragen als: In hoeverre mag de overheid zich bemoeien met wat in de kerk gebeurt? Wat moet de overheid doen om de kerk in de gelegenheid te stellen haar idealen te verwerkelijken? Wat zijn de kerkelijke consequenties van burgerlijke huwelijkswetgeving? Voor de meeste overheden en juristen was de ideale kerk een kerk waar ze geen last van hadden en die hielp om rust en orde in de samenleving te bewaren. Ook wat dat betreft is er weinig veranderd.

Inrichting

Als het bij de ideale kerk zou gaan om de mooiste qua inrichting, komen er veel gebouwen in aanmerking. De Poolse kunsthistoricus Jan Harasimowicz bracht meer dan dertig deskundigen bijeen om de bouw en de inrichting van oude protestantse kerken in Europa in kaart te brengen. Het is een schitterend boek geworden met prachtige foto’s. De preekstoelen laten in de versieringen zien hoe belangrijk de preek in de protestantse traditie is. Het gaat om kerken die zo gebouwd zijn dat de lofzang ook akoestisch helemaal tot z’n recht komt. De rijke inrichting van de kerken onderstreept hoe belangrijk mensen de kerk vonden; het is een genot om via dit boek al die Europese kerken te bezoeken.

Of is de buitenkant van de kerk belangrijker? Daarmee bedoel ik niet de vraag hoe de kerk er vanbuiten uitziet, maar hoe de kerk naar buiten treedt. Bij alle aandacht die het missionair kerk-zijn in protestantse kerken krijgt, mag niet vergeten worden dat de Rooms-Katholieke Kerk hier ook al langere tijd intensief mee bezig is. In de studies van de Duitse rooms-katholieke theoloog Peter Walter wordt daar uitvoerig op in gegaan.

Het doel van de kerk is niet met cultuur en politiek bezig te zijn maar is het Evangelie uit te dragen. Walter ontwikkelt in zijn werk mooie gedachten over de vraag hoe we als christenen elkaars priester zijn en van daaruit ook priesters in de wereld kunnen zijn. De kerk moet beseffen wat het betekent dat de Heilige Geest in de gemeente woont en dat Hij mensen tot getuigende christenen maakt. De studies van Walter bevatten rijke gedachten en bepalen erbij dat de ideale kerk niet bestaat, maar dat het ideaal van de kerk wel bestaat, namelijk het naar binnen en naar buiten toe getuigen van Gods genade en redding.

Misschien is de kerk die dat ideaal nastreeft wel de ideale kerk.

”Die Kirche der Reinen”, Vera Hirschman; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 153958 9; 230 blz.; € 69;
”Reformation Unbound. Protestant Visions of Reform in England 1525-1590”, Karl Gunther; uitg. Cambridge University Press, Cambridge; ISBN 978 1 107 07448 4; 284 blz.; £ 65;
”Ordnungen für die Kirche. Wirkungen auf die Welt”, Sabine Arend und Gerald Dörner (red.); uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 153817 9; 322 blz.; € 99;
”Recht, Konfession und Verfassung im 17. Jahrhundert”, Robert von Friedeburg und Mathias Schmoeckel (red.); uitg. Duncker & Humblot, Berlijn; ISBN 978 3 428 14560 7; 348 blz.; € 79,90;
”Protestantischer Kirchenbau der Frühen Neuzeit in Europa”, Jan Harasimowicz (red.); uitg. Schnell+Steiner, Regensburg; 352 blz.; € 76;
”Syngrammata. Gesammelte Schriften zur Systematischen Theologie”, Peter Walter; Herder Verlag, Freiburg; ISBN 978 3 451 31285 4; 496 blz.; € 42.