Ds. Bernhardus Smijtegelt was een typisch vertegenwoordiger van het gereformeerd piëtisme. Ds. C. J. Meeuse: „In ds. Smijtegelt en zijn werk zijn de idealen van de Nadere Refomatie bij wijze van spreken belichaamd.”

Het is dit jaar 350 jaar geleden dat ”vader Smijtegelt” (1665-1739) werd geboren. Zaterdag had in de historische Oostkerk in Middelburg –de kerk waar hij vaak preekte–een congres plaats over het leven en werk van Smijtegelt. Het congres was georganiseerd door de Stichting Studie der Nadere Reformatie (SSNR) in samenwerking met de Zeeuwse stichting StoKosmos.

Drs. C. J. Meeuse, predikant van de gereformeerde gemeente in Goes, schetste het leven van ds. Smijtegelt tot aan diens predikantschap in Middelburg. In zijn ‘portret’ schilderde ds. Meeuse de bekende oudvader met karakteriseringen als: bevoorrecht, beminnelijk, begaafd, bemoedigend, bestraffend en bezonnen.

Dr. S. D. Post, die een levensbeschrijving over Smijtegelt schreef, behandelde het tijdvak vanaf Smijtegelts intrede in Middelburg tot aan zijn dood in 1739. Het was de tijd van de strijd tussen Voetianen en Coccejanen en tussen prinsgezinden en staatgezinden. Omdat kerk en overheid in Zeeland nauw verweven waren, waren kerkelijke conflicten ook altijd politieke conflicten en omgekeerd. Ds. Smijtegelt zat hier middenin en hij was er ook onderdeel van, zo bleek uit Posts lezing.

Band

Tussen Smijtegelt en Middelburg bestond een onlosmakelijke band, zei A. J. van der Maas, lid van Gedeputeerde Staten van Zeeland. Volgens Van der Maas –die zelf tijdens leesdiensten veel preken van Smijtegelt beluisterde– kunnen politici veel van deze predikant leren. „De belangrijkste les van Smijtegelt voor politici is dat welvaart niet leidt tot welzijn. Omdat het bij Smijtegelt ging om de echte duurzaamheid, bezag hij het leven vanuit eeuwigheidsperspectief.”

Israël

In zijn lezing ”Smijtegelt en Israël” wierp dr. M. van Campen de vraag op of Smijtegelt ook een visie had op de rol van Israël in de eindtijd. Volgens de hervormde emeritus predikant ontbreekt bij Smijtegelt het thema ”Israël” en ”de bekering der joden” als apart onderdeel. Hiermee wijkt Smijtegelt af van sommige vertegenwoordigers van de Nadere Reformatie. Smijtegelt onderhield ook geen persoonlijke contacten met de Middelburgse joden.

Hoewel Smijtegelt alle Bijbelteksten over Jeruzalem vergeestelijkt en zelfs denigrerend doet over typisch Joodse Bijbeluitleg („Joodse grollen”), had hij toch oog voor een bijzondere rol van Israël in de geschiedenis. Dr. Van Campen vond deze visie in Smijtegelts uitleg over de catechismusvragen naar aanleiding van de bede ”Uw Koninkrijk kome”. Dan spreekt Smijtegelt wel over een bloeitijd die samengaat met een toekomstige bekering van het Joodse volk.

Volgens dr. Van Campen vertoont de toekomstverwachting van Smytegelt een duidelijke tweeslachtigheid. De individuele heilsverwachting van de gelovigen is dominant, maar zijn concentratie op het persoonlijke heil maakt hem toch niet blind voor opzienbarende toekomstige gebeurtenissen, zoals de val van de antichrist en een bekering van het joodse volk tot Christus. Dr. Van Campen: „Smijtegelt is er een voorbeeld van dat de aandacht voor het persoonlijke, bevindelijke geloofsleven niet per se ten koste gaat van het zicht op de bredere contouren van het komende Koninkrijk van God.”

SGP-Tweedekamerlid dr. R. Bisschop ging in op Smijtegelts visie op de overheid. Uit zijn lezing bleek dat Smijtegelt soms verrassende en originele inzichten had over de rol van de overheid. Volgens Bisschop bezag Smijtegelt de verhouding regenten en onderdanen in termen van een „contract”, een overeenkomst van wederzijdse rechten en verplichtingen. Smijtegelt stelt zelfs dat de overheid het zwaard krijgt van zowel God alsook van het volk. Daarmee onderstreept hij de wederzijdse verantwoordelijkheden, aldus Bisschop.

In Zeeland, waar de Dordtse Kerkorde nooit werd ingevoerd, had de overheid veel invloed op de kerk. Als het om protestantse overheden ging, was Smijtegelt daar niet op tegen. Bisschop wees op de onafhankelijke positiekeuze van Smijtegelt, bijvoorbeeld in de conflicten tussen oranjegezinden en staatgezinden. Mede omdat de predikant de wandaden van de regenten ongezouten bekritiseerde, was hij geliefd bij het volk.

Dr. Bisschop behandelde ook een bekend volksverhaal over Smijtegelt. Tijdens een hooglopend conflict tussen regenten en bevolking over belastingverplichtingen zou hij geweigerd hebben de zegenbede uit te spreken. Volgens Bisschop is het hele verhaal niet historisch te staven, alhoewel de vele elementen wel naar gebeurtenissen zijn te herleiden.

Pastorale prediker

Emeritus hoogleraar prof. dr. W. Verboom, die de catechismuspreken van Smijtegelt had bestudeerd, typeerde Smijtegelt als „een pastorale prediker die de catechismus uitlegde in toegankelijke taal voor het gewone volk.” Volgens dr. Verboom beantwoordde Smijtegelt volledig aan het profiel van een prediker dat het bevestigingsformulier voor predikanten schetst.

Uit de catechismuspreken van Smijtegelt rijst volgens de inleider het beeld van een pastorale predikant die zijn schapen goed kent en weet heeft van al hun levensomstandigheden. Dr. Verboom gaf vele voorbeelden van Smijtegelts pastorale hart. Hoewel Smijtegelt onderscheidend spreekt –in drie categorieën: onbekeerden, bekommerden en verzekerden–, drijft hij, als onderherder, de hoorders altijd naar de Grote Herder. Prof. Verboom noemde het terecht dat ds. Bernhardus Smijtegelt nog altijd als „vader Smijtegelt” wordt aangeduid.

Tijdens het congres werd deel 2 van de serie ”Trek mij” gepresenteerd. W. B. Kranendonk overhandigde de bundel met hertaalde preken aan ds. J. Westerink, voorzitter van het Smijtegeltfonds.

Smijtegelt en de slavernij

Historicus dr. W. van den Broeke uit Middelburg hield tijdens het Smijtegelt Congres een lezing over ”Smijtegelt en de slavernij”. Dr. Van den Broeke ontzenuwde de beschuldigingen van sommige historici en theologen als zou Smijtegelt ingestemd hebben met de slavernij en geen woord van waarschuwing hebben geuit tegen de slavenhandel die ook met behulp van de Middelburgse koopvaardijschepen werd bedreven. Volgens de historicus is er voldoende bewijs dat Smijtegelt –in tegenstelling tot het merendeel van zijn tijdgenoten en collega-predikanten– de slavenhandel en de slavernij verwierp. Zo verwerpt Smijtegelt de uitleg van de zogenoemde „Cham-vervloeking.” En vooral in zijn catechismusuitleg over het verbod op stelen wijst hij de slavenhandel als het „stelen van mensen” af.

Uitvoerig ging dr. Van den Broeke in op het verwijt dat de Middelburgse predikant zijn aandelen in de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) en West-Indische Compagnie (WIC) nooit heeft opgegeven. De historicus wees erop hoe de slavenhandel met Middelburgse koopvaardijschepen werd ontrokken aan het oog van de Middelburgse bevolking. Het transport tussen Afrika en Amerika werd georganiseerd door de Middelburgsche Commercie Compagnie (MCC). Schepen van de MCC verlieten de Zeeuwse havens als normale handelsschepen. Pas gedurende de reis naar West-Afrika werden de schepen tot slavenschepen omgebouwd, om op de terugweg opnieuw te worden getransformeerd tot reguliere commercieschepen. Vele Middelburgers –en ook ds. Smijtegelt – bleven daardoor onwetend van de slavenhandel door de MCC. Volgens dr. Van den Broeke is dit een waarschijnlijke verklaring waarom Smijtegelt in zijn preken niet expliciet waarschuwt tegen de slavenhandel.

Lees ook

Smijtegelt bleef váder Smijtegelt

Een prediker voor de kleinen

Kenmerken van het nieuwe leven

Verschillende wegen, één middelpunt

Slaven in de lichtkring van het Evangelie

„Verbreekt ons juk…”

Slavernijverleden blinde vlek kerk

Zwart verleden

Cham-vloek legitimatie voor Zeeuwse slavenhandel

Smijtegelt en slavenhandel