De beelden dringen zich ongevraagd en ongewild op. Mensen zoals u en ik die hun heil in Europa zoeken. Ze zijn met achterlating van alles wat ze hadden, op zoek naar veiligheid en een nieuw bestaan. Omdat de basis van hun bestaan weg is. Of de toekomst onzeker, bedreigd en onveilig is.

Eerlijk gezegd vonden we het erg, doch best. Want ja, het was allemaal lekker ver weg. Intussen worden we wel ongerust. IS prikt aan de grenzen van Europa en de op drift geraakten doorbreken grenzen en komen angstig dichtbij.

Als je erover nadenkt, is het allemaal wrang. Erg wrang. Wat ooit als de Arabische lente begon, is uitgelopen op een nachtmerrie. De hele regio is ontwricht. De dictators of de gekozen autocraten zijn vervangen door chaos en anarchie. Libië is verder weggezakt dan ooit. In Syrië is de ontluikende drang naar vrijheid in de kiem gesmoord. Er heersen teleurstelling en verbittering.

Bewegingen zoals IS en Boko Haram spelen daar cynisch op in. Ze vullen een vacuüm en zuigen verbitterden van over de hele wereld naar zich toe. Ze lijken niet meer tegen te houden om hun verbitterde machtswellust te botvieren op mensen en op het verleden. Intussen drijven ze vele duizenden gewone mensen voor zich uit. We kunnen er niet meer omheen.

Welvaartskloof

Europa heeft eeuwenlang met vallen en opstaan gebouwd aan zijn bestaan. Maar wel met een rode draad: het ging steeds beter met ons. Wie dat geïllustreerd wil zien, nodig ik uit om eens de animaties van groei op gapminder.org te bekijken. Dan zie je dat, in ieder geval in de afgelopen twee eeuwen, de hele wereld gegroeid is in welvaart, maar Europa wel heel wat meer dan de rest. Daar zit ongetwijfeld noeste vlijt achter. Maar ook het uitgekiend gebruiken van de bronnen elders in de wereld.

Wat opvalt is dat Azië en Latijns-Amerika nog aardig meegroeien. Maar met name veel landen in Afrika laten een ander beeld zien. Ze maken weliswaar een groei door, maar die groei blijft achter bij die op de andere continenten.

Doordat steeds meer mensen de beschikking hebben over een internetverbinding krijgen ook inwoners uit landen waar de groei achtergebleven is, beelden uit Europa te zien. Daarmee wordt de welvaartskloof voor hen ook zichtbaarder. Reken maar dat die boodschap hard aankomt.

Natuurlijk vindt die kloof zijn oorzaak in lokale politieke keuzes en problemen. Ik heb ze genoemd. Ze liggen ook in geopolitieke keuzes of soms zelfs het niet maken van geopolitieke keuzes. Dergelijke keuzes gaan de invloed van het individu te boven. Als Europa dan binnen vaarbereik ligt, is de keuze snel gemaakt. Je probeert in ieder geval in je eigen leven het verschil te maken en laat de boel de boel.

Het Midden-Oosten is een verhaal apart. Daar is niet zozeer het ontbreken van groei het probleem, maar de grote ongelijkheid (er is genoeg geld bij een paar mensen om het probleem aan te pakken) en de politieke instabiliteit. Deze problemen vragen om een andere aanpak.

Zelfingenomen

Terug naar Europa. Onze welvaart is, als we eerlijk zijn, gebouwd op de broze legering van eigen inzet en de rug van anderen. Omdat de legering broos is, kunnen we het alleen met kunst- en vliegwerk in stand houden; door het krampachtig te beschermen.

De vluchtelingen laten zien dat we daarin falen. De zuigkracht van onze welvaart en veiligheid is zo sterk dat onze grenzen en zelfbescherming het niet meer houden. Blijkbaar hebben we dat nodig om echt wakker te worden.

Vluchtelingen confronteren ons indringend met ons zelfingenomen denken van de laatste jaren. We lieten als welvarende wereld de overgrote meerderheid van de mensheid aan haar lot over. We hadden daar politiek prachtige verhalen bij en vermoeiden elkaar met drogredenen om aan te tonen dat het elkaar tot een hand en een voet zijn toch niet hielp. We trokken ons terug in onszelf. Heel kinderlijk dachten we: als we onze ogen dichtdoen, bestaat het probleem niet. Totdat de noodkreten zo dichtbij komen dat zelfs onze dovemansoren het horen en we onze ogen wel open moeten doen.

Verbitterd

Er is maar één weg terug. De problemen bij de wortel aanpakken. Ons weer met anderen bemoeien en vermoeien. Zorgen dat jongeren en anderen in hun eigen omgeving perspectief krijgen. Maar ook dat we met elkaar machtswellust, die mensen hun bestaan en waardigheid ontneemt, niet toestaan.

En natuurlijk zullen we de ontheemden van nu tot een hand en een voet moeten zijn. Hier in Europa, maar vooral ook in de regio waar nog veel meer vluchtelingen zijn dan in ‘ons’ Europa.

Als we het daarbij laten, vergeten we echter dat er nog een beweging is, een naar IS toe. Verbitterde jongeren ontvluchten Europa op zoek naar hun wortels. Ooit kwamen zij of hun ouders naar ons toe op zoek naar welvaart. Als onze welvaart hun niet brengt wat ze verwachten, simpelweg omdat welvaart op zich plat en dus leeg is, zullen zij of hun kinderen ooit weer de tegenbeweging maken. Dit omdat wij het probleem niet bij de wortel wilden aanpakken.

De auteur is directeur-bestuurder bij stichting Woord en Daad. Dit artikel is een bewerking van een bijdrage op de website van Woord en Daad.