Kijk, dit is onderdoorgang De Valomstervaart van de Centrale As, zegt boer in ruste Rijk den Hartogh (62). Hij wijst op het grote viaduct boven hem. Auto’s zoeven al over de vier banen. Onder de betonnen bakken liggen nu een fietspad en droge natuur, maar straks ook een brede waterstrook.

Al tientallen jaren wilde het Friese bestuur het noordoosten van de provincie met een goede weg aansluiten op het hoofdwegenstelsel. Maar voordat de schop eind 2012 de grond in kon, vond er een zes jaar durende strijd plaats, zo maakt Den Hartogh later in zijn rietgekapte woning in Wouterswoude duidelijk.

It Fryske Gea en acht andere natuurorganisaties verzetten zich tot aan de Raad van State tegen de aanleg. Het grootste bezwaar was het doorbreken van het zo kenmerkende coulissenlandschap in de Friese Wouden. Daarbij worden agrarische kavels omzoomd door elzensingels.

In november 2011 zette de Raad van State het licht voor de bouw van de weg op groen. De natuurbeschermingsorganisaties schoven ondanks hun bezwaren mee aan tafel en haalden het nodige binnen: het ecokwadrant bij de Ee bij Bergum (zie kader), herstel van 600 kilometer aan singels, herstel van vorstheuvels (pingo’s) en natuurvriendelijke oevers.

Herverkaveling

Den Hartogh was als lid van de Gebiedsontwikkelingscommissie nauw betrokken bij de herverkaveling van land van boeren. „We waren in 2002 net klaar met een forse herverkaveling. Door de nieuwe weg werden sommige boeren van hun land afgesneden.”

Op een enkele eigenwijze agrariër na die niets wilde, of een oude boer die om emotionele redenen zijn land niet wilde prijsgeven, verliep de ruilverkaveling naar tevredenheid, aldus Den Hartogh.

Het kan niet anders, de inwoner van Wouterswoude is ingenomen met de komst van de weg. Hij wijst erop dat het mes van de weg aan meer kanten snijdt. De aanleg van de weg heeft gevolgen voor 7000 hectare land. Dat is opnieuw verdeeld en wordt herontwikkeld.

De Ecologische Hoofdstructuur wordt uitgebreid, fiets- en wandelpaden ten bate van toeristen worden aangelegd en, niet het minst, Friese (onder)aannemers voeren het werk uit.

Bovendien neemt de verkeersveiligheid sterk toe, benadrukt Den Hartogh. „Procentueel gezien gebeuren er in deze streek veel ongelukken. Op oude plattelandswegen fietsen grote aantallen scholieren en rijden veel landbouwvoertuigen. Deze wegen worden bovendien vaak als sluiproute gebruikt.”

De fietsinspectie start bij het noordelijk deel van de weg. Daar is de aanleg het verst gevorderd en dit deel van het traject gaat ook bijna open. Vanuit Wouterswoude duikt Den Hartogh langs een grote pijp die een weg afsluit. Een dode haas ligt bijna geheel afgekloven op de weg. Na deze weg volgt de turborotonde bij Dokkum-Zuid. Daar wordt de vierbaansweg tweebaans, en voert verder naar havenstadje Lauwersoog. „De Centrale As verbetert ook de verbinding met Schiermonnikoog.”

Groen karakter

In overeenstemming met het beoogde groene karakter van het project is een deel van de lantaarnpaal in het midden van de rotonde in hout uitgevoerd. „En het is energieneutraal. Hoe ze het doen, weet ik niet. Er zullen wel ergens zonnepanelen staan”, aldus de Wouterswoudenaar.

Op het fietspad naar het zuiden langs de Centrale As stopt Den Hartogh. „Kijk, hier heb je een duiker voor de natte natuur en een buis voor het kleinwild, zoals hazen, maar ook voor spitsmuizen, amfibieën en reptielen. En kijk, die bomen aan weerskanten van de weg en in de middenberm zijn een vleermuizenhop-over. Die beesten navigeren aan de hand van de bomen veilig naar de overkant.”

Een houten geluidswal moet een zeer dichtbij gelegen karakteristiek boerenhuisje vrijwaren van geluidsoverlast.

Kansen

Even verderop leidt een betonnen fietspad landinwaarts. „Die boer is een bed and breakfast begonnen en heeft daarvoor geld uit een of ander potje aangeboord. Ondernemers zien nieuwe kansen.”

Ook het stelsel met halepaden, oude sluiproutes tussen dorpen en buurtschappen, is uitgebreid met wandelpaden door bossen en weilanden. „Deze hier leidt rechtstreeks naar Damwoude, waar een dochter van mijn vrouw en mij woont.”

De nieuwe weg gaat onder de Doniawei in Wouterswoude door. „We waren bang dat deze drie huizen die hier op de hoek staan zouden wegzakken als gevolg van de afgravingen. Dat is gelukkig niet gebeurd.” De roestbruine stalen wanden zijn als kunst bedoeld.

De weg Veenwouden-Damwoude-Dokkum, een toegangsweg naar de Centrale As, is verbreed. „Dit fietspad is nieuw”, merkt Den Hartogh op.

Onderdoorgang

Bij De Valomstervaart wordt nog volop gewerkt. Een graafmachine doorbreekt het plattelandsweggetje Boppewei, dat van Damwoude naar Driesum voert. „De slenk met water die ten westen van de weg ligt, moet worden verbonden met de natte natuur ten oosten ervan. We verwachten dat otters, reeën en herten van de onderdoorgang gebruik gaan maken.”

Dat is een meerwaarde van de Centrale As, weet Den Hartogh: verdere uitbouw van de Ecologische Hoofdstructuur.

Ondertussen hebben de Friezen de nieuwe paden ontdekt. Terwijl auto’s al over het viaduct van De Valomstervaart razen, passeren diverse wandelaars en fietsers de onderdoorgang. Het wachten is nu op de toeristen.

Meteen bij afslag-Nijega bij Drachten wordt het duidelijk: hier wordt aan de weg gewerkt. En niet zo’n beetje. Graafmachines egaliseren het weiland. Zandwagens brengen het benodigde materiaal. Bouwketen verschaffen onderdak aan werknemers.

„Wy wurkje oan de Centrale As”, meldt een bord langs de huidige N356. „Wy binne los”, juicht het. De Centrale As (N356) gaat de totaal nieuwe weg tussen Drachten en Dokkum heten. Die moet de afgelegen en slecht bereikbare Friese Wouden beter ontsluiten.

De huidige provinciale weg naar de noordelijke Friese Wouden maakt duidelijk dat dit geen overbodige luxe is. De weg voldoet niet meer. Het verkeer op de tweebaansweg is druk. Het perst zich door de kernen van Bergum, Veenwouden en Damwoude, en ook door de zijtak van de as, door Hardegarijp.

De Friese Wouden zijn nu slecht te bereiken. Een automobilist doet er vanaf afslag Nijega bij Drachten zeker een halfuur over om het zuiden van Dokkum te bereiken. Straks boekt hij in de spits een kwartier tijdwinst voor hetzelfde traject, en buiten de spits nog altijd acht minuten, weet projectsecretaris Jeen Bruinsma.

Paluduct

Nu zorgen wegwerkzaamheden voor extra oponthoud. Bij Suameer moeten de auto’s van de hoofdweg af, een noodweg op. Hier gaat de Centrale As straks onder het water de Ee (Prinses Margrietkanaal) door. Naast het aquaduct komen aan weerskanten twee zogeheten paluducten: 5 meter brede sloten die moet zorgen voor passage van dieren: otters, vissen, waterspits- en noordse woelmuizen, meervleermuizen en ringslangen.

„Voor het toerisme komt er aan beide kanten ook een fietspad langs het paluduct.” Gecombineerd met een nieuwe spoorbrug zijn het aquaduct en het ”ecokwadrant” het meest complexe punt van de hele Centrale As, aldus Bruinsma.

Of de aanleg daarvan het grootste Friese project aller tijden is, weet Bruinsma niet helemaal zeker. „Het is in ieder geval het grootste infrastructurele project.”

Waarom dit Friese project van krap 400 miljoen euro het helemaal zonder rijksbijdrage moet stellen? Bruinsma: „Het Rijk heeft belangen bij het hoofdwegennet, de A-wegen. Zijn prioriteit ligt bij de Randstad. Op persoonlijke titel zeg ik dan: Als Friezen zijn we een beetje eigenwijs. We gaan niet zielig doen en ons in de steek gelaten voelen, maar pakken de zaak zelf maar aan.”

De betrokken gemeenten, Dantumadiel (Damwoude en omstreken), Dongeradeel (Dokkum en omstreken) en Tytsjerksteradiel (Bergum en omstreken) zien ook het belang in van het betere wegenstelsel op hun grondgebied. Zij dragen er elk 12 miljoen euro aan bij. Voor gemeenten van zo’n betrekkelijk kleine omvang (achtereenvolgens 19.000, 24.000 en 32.000 inwoners) „behoorlijke bedragen”, stelt Bruinsma.

„Los van de Centrale As is er ook het project Kansen in kernen, met een aparte financiering. Plaatsen zoals Bergum, Damwoude, Hardegarijp en Dokkum krijgen een heel ander verkeersbeeld, omdat ze niet meer worden doorsneden.” Op de huidige N356 rijden in het zuiden dagelijks 20.000 voertuigen, bij Dokkum nog altijd zo’n 12.000.

De bedoeling van de Centrale As is dat het noordoosten van Friesland niet verder leegloopt, aldus Bruinsma. „Uit Dokkum is recent vangrailproducent Prins Dokkum weggegaan. Het zou mooi zijn als de economie door de weg juist weer aantrekt. Een aantal bedrijven in Dokkum heeft door de komst van de Centrale As geïnvesteerd in hun bedrijf.”

Op de zijtak bij Hardegarijp na moet het hele project oktober volgend jaar klaar zijn. „Een harde datum”, aldus Bruinsma. Stellig: „Die gaan we halen.”