Hoewel de drie in het boek beschreven totalitaire ideologieën, het communisme, het fascisme en het nationaalsocialisme, duidelijk religieuze trekken vertoonden en alle drie, zij het op verschillende wijzen, de kerken tot een reactie dwongen, bestond er tot op heden nog geen overzichtswerk over de relatie tussen de totalitaire regimes en de kerken. In die lacune voorziet het boek van Bank.

Het is opmerkelijk dat deze blinde vlek in de geschiedschrijving bestaat, omdat er van ieder denkbaar facet van de Tweede Wereldoorlog wel overzichtswerken zijn verschenen. Slechts weinig hedendaagse historici kunnen zich voorstellen dat religie de voornaamste beweegreden van mensen of gemeenschappen zou kunnen zijn. Zij zijn zo gewend aan de maatschappelijke irrelevantie van kerk en religie dat ze zich niet realiseren dat ze zich daarmee schuldig maken aan een anachronisme. Juist godsdienst was voor veel Europeanen in de jaren 40 een belangrijke, zo niet de belangrijkste motivatie voor het eigen handelen.

Pijnpunt

Voor de geïnteresseerde lezer biedt ”God in de oorlog” veel wetenswaardigs. Af en toe is de overvloed aan namen, gebeurtenissen, kerkverbanden en landen wel wat vermoeiend. Hetgeen overigens niet ligt aan de structuur van het werk, maar aan het beperkte menselijke bevattingsvermogen. Het boek leent zich daardoor niet echt voor ontspannend lezen na een drukke werkdag. Bovendien ligt een pil van 725 bladzijden niet echt makkelijk in de hand. Hier en daar lijkt het erop dat de tekst vertaald is, maar wie de vertalers zijn wordt niet vermeld. Wellicht waren er ook geen vertalers en zijn de Nederlandse en Engelse tekst naast elkaar ontstaan. Hoe dan ook; niet alle zinnen lopen even vlekkeloos en de woordvolgorde en uitdrukkingen doen soms Engels aan. Zo wordt er bijvoorbeeld op bladzijde 189 een wet ”verkondigd” (”to announce”) en niet ”afgekondigd”.

Een echt pijnpunt met betrekking tot het boek is de titel. De oorspronkelijke Engelse titel (”Churches and Religion in the Second World War”) is misschien minder aansprekend, maar wel juister. Het is precies de vlag die de lading dekt. Bij de Nederlandse titel is dat niet het geval. Die is gewild mysterieus of modieus. Het boek gaat immers niet over de Allerhoogste tijdens de oorlog, maar over de kerk en de kerkdienaars tijdens die periode. De titel kan als godslasterlijk worden ervaren en is bovendien volslagen onjuist.

Nieuwe perspectieven

Bank is erin geslaagd de vruchten van tien jaar studie helder en gestructureerd te verwoorden. Gezien de enorme omvang van de te beschrijven materie –diverse kerkverbanden en kerkelijke organisaties, tientallen landen en duizenden individuele gevallen– is dat een prestatie van formaat. Om begrijpelijke redenen heeft Bank zich beperkt tot een literatuuronderzoek en is hij zelf niet de archieven in gegaan. Dat betekent dat de auteur niet met opzienbarende nieuwe gegevens komt, maar daar was het hem ook niet om te doen. Het is Banks verdienste dat hij op basis van allerlei beschreven gevallen tot een totaalbeeld komt. In die zin is zijn aanpak vernieuwend en opzienbarend. Het boek opent nieuwe perspectieven in de geschiedschrijving van de Tweede Wereldoorlog.

Het eerste nieuwe perspectief is dat voor velen tot op heden onbekende literatuur wordt aangeboord. Dankzij de enorme verzameling aan bronnen kan de lezer kennisnemen van de kerkelijke reactie op het nationaalsocialisme in bijvoorbeeld Bulgarije, Slowakije en Denemarken. Opvallend in al die beschrijvingen is dat ondanks een gedeeld waarden-en-normensysteem de uiteindelijke stellingnames van de diverse nationale kerkelijke instanties hemelsbreed kunnen verschillen. Die verschillen hingen over het algemeen samen met specifieke historisch gegroeide verhoudingen tussen kerk en staat. Interessant is vooral de conclusie dat (protestantse) kerken die een minderheidspositie innamen en geen officiële binding met de staat hadden erg actief waren in het helpen van Joden.

Het tweede nieuwe perspectief is dat de gebruikelijke fixatie op de teleurstellende kant van de kerkelijke reactie op het nationaalsocialisme wordt gerelativeerd. Tot op heden was de reflex bij de combinatie Tweede Wereldoorlog en de kerk: het zwijgen van paus Pius XII (Eugenio Pacelli) zoals weergegeven in het toneelstuk ”Der Stellvertreter” (1963) van Rolf Hochhuth. De kerk zou zich uit lijfsbehoud en opportunisme afzijdig hebben gehouden van de ellende die over Europa in het algemeen en over de Joden in het bijzonder uitgestort werd. Bank beschrijft dergelijke episodes inderdaad, maar stelt daartegenover ook heel veel verhalen die het tegendeel bewijzen.

Verzet en moed

Het interessante van Banks werk is dat de situatie in Nederland nu vergeleken kan worden met andere landen. Bovendien is een vergelijking mogelijk tussen de diverse kerkelijke denominaties. Over zowel de Rooms-Katholieke Kerk als de diverse protestantse en orthodoxe kerken zijn verhalen van collaboratie en verraad te vertellen, alsook verhalen van verzet en moed.

Bank schetst in grote lijnen hoe de kerkelijke autoriteiten zich verhielden tot de totalitaire regimes. Regelmatig onderbreekt hij het verhaal van de grote lijnen met individuele beschrijvingen. Dat is een gelukkige greep. Daarmee krijgt de opstelling van het instituut kerk een menselijk gezicht en wordt de lezer meegenomen naar het niveau van de persoonlijke spiritualiteit en de daaruit voortvloeiende handelingen. Vooral de verhandelingen over de Poolse pater Maksymillian Kolbe en de Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer zijn erg indrukwekkend. Beiden werden na de oorlog uit achting voor hun geloofsmoed vereerd met een plaats tussen de andere martelaren in het westelijke portaal van de Westminster Abbey in Londen.

Boekgegevens

”God in de oorlog. De rol van de Kerk in Europa 1939-1945”, Jan Bank; 
uitg. Balans, Londen, 2015; ISBN 978 94 6003 806 8; 725 blz.; € 49,95.