De geschiedenis herhaalt zich nooit exact. Maar er zijn wel degelijk parallellen tussen het huidige ijzige oost-westklimaat en dat van de Koude Oorlog. In Washington groeit de consensus over het sturen van militaire adviseurs, zware wapens en antiraketsystemen naar Oekraïne en andere aan Rusland grenzende landen. In de Baltische staten is momenteel de grootste militaire oefening van de afgelopen jaren gaande.

Dat lijkt warempel op de oude ”containment doctrine”. Met alle mogelijke diplomatieke, economische –meer sancties!– en desnoods militaire middelen moet de Russiche beer in zijn kooi worden gehouden. Oekraïne heeft wel iets van Zuid-Vietnam, inclusief een corrupt bewind. En Oost-Oekraïne dan van Noord-Vietnam. Oekraïne is nog niet formeel gescheiden in een oostelijk en westelijk deel, maar die nieuwe werkelijkheid zit er wel aan te komen bij een voortdurende escalatie van het conflict.

De veiligheidssituatie in Oost-Europa neemt ernstige vormen aan. Spanningen nemen versneld toe. De contouren van een nieuwe bewapeningswedloop worden zichtbaar. Het opgebouwde veiligheidsevenwicht van de laatste decennia wordt fundamenteel doorbroken. Net als in de Koude Oorlog praten de kemphanen langs elkaar heen.

Verdragen waarover vele jaren is onderhandeld, worden in snel tempo naar de prullenbak verwezen. Zo verwijt Moskou Washington dat de Amerikanen in 2002 zich als eersten terugtrokken uit het ABM-verdrag (Anti-Ballistic Missile) uit 1972. In diverse Oost-Europese landen worden antiraketsystemen opgesteld, waardoor Rusland zich bedreigd voelt. En Washington verwijt Moskou op zijn beurt weer het INF-verdrag (Intermediate-Range Nuclear Forces) uit 1987 regelmatig te overtreden. De Russische kern­wapens voor de middellange afstand zijn een regelrechte bedreiging voor heel Europa.

Nationalisme

De reactie op de Russische agressie moet er een zijn van militaire eensgezindheid binnen de NAVO. Uit opiniepeilingen blijkt dat in diverse Europese landen een meerderheid niet pal achter artikel 5 van het NAVO-handvest staat, dat garandeert dat bij een militaire aanval op één lidstaat ieder NAVO-land militaire hulp biedt. De vroegere Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Madeleine Albright maakte zich tijdens een toespraak vorige week op het The Hague Institute for Global Justice terecht zorgen daarover.

Vanuit een krachtig NAVO-bastion moet echter ook meer begrip getoond worden voor gekrenkte Russische sentimenten. Juist de Amerikanen met hun eigen patriottisme zouden moeten begrijpen dat een sterk Russisch nationalisme een gegeven is.

Het Westen moet collectief toegeven dat de jaren negentig een tijdperk van ongekende naïviteit waren. Het democratisch kapitalisme zou zich na de ineenstorting van het Sovjetcommunisme als een olievlek verspreiden, zo was de gedachte. Het vaak uit z’n verband getrokken boek ”The End of History” van Francis Fukuyama lag op Bill Clintons nachtkastje. De hele wereld zou ‘voor eeuwig’ een uitvergroting van Amerika worden.

Maar de voortschrijdende globalisering geeft ons ook een scherper kijkje in allerlei uithoeken van de wereld. En wat blijkt? Culturele sentimenten gevoed door nationalisme en religie zorgen voor nieuwe scheidslijnen. In Rusland sloten Vadertje Staat en de Russisch-Orthodoxe Kerk een hecht, nieuw huwelijk. Poetin wordt algemeen in Rusland beschouwd als een krachtige leider die weer eens ontzag inboezemt in het Westen, dat met genoegen toezag dat de voormalige Sovjet-Unie in recordtijd een groot deel van zijn grondgebied kwijtraakte. De NAVO daarentegen schoof op richting het oosten. Het aantal lidstaten steeg van 12 naar 28. Oekraïne en Georgië met grote Russische minderheden kregen een gunstige plaats op de toetredingsagenda. Verwachtingen werden gewekt.

Maar conflicthaarden zoals Afghanistan, Libië en Irak leren ons dat de weg naar een democratie veel langer is dan we aanvankelijk dachten. Stabiliteit is nu veel meer het doel waarnaar wij ook vanuit de NAVO streven. De comeback van realisme!

Wederzijds begrip

De neerwaartse spiraal van spanningen kan alleen worden doorbroken door nieuwe diplomatieke initiatieven op basis van echt wederzijds begrip. Oekraïne en Georgië moeten een ongebonden status krijgen, zoals Zwitserland of Finland. President Obama heeft de overleggen van 21 werkgroepen van Russen en Amerikanen op allerlei maatschappelijke terreinen opgeschort als straf voor de Russische daden in Oekraïne. De president zou echter moeten begrijpen dat ”geen contacten” de spanningen alleen maar vergroten.

De fameuze dertien dagen van de Cubacrisis kunnen Obama inspiratie bieden. De wereld stond aan de rand van de afgrond. President Kennedy besefte dat hij alleen zijn gelijk kon halen door zich echt te verdiepen in de wensen van zijn tegenstander. Prestige, alweer gevoed door nationalisme, speelde een grote rol. Kennedy gunde zijn tegenstander Chroesjtsjov het succes van de ontmanteling van NAVO-kernwapens in Turkije.

Het Westen is in de jaren negentig te gulzig geweest. De werkelijkheid is weer eens weerbarstiger gebleken dan gedacht. Zet de eerste stappen op weg naar een compromis om te voorkomen dat we met z’n allen echt in een levensgevaarlijke situatie belanden. De prominente Amerikaanse buitenlanddeskundige Leslie Gelb van de Council on Foreign Relations spreekt de wens uit van een ”New Détente” of een ”Détente Plus”. Ik spreek liever van een gezonde dosis nieuw realisme.

De auteur is de Amerikadeskundige van Instituut Clingendael in Den Haag.