Madame de Maintenon werd in 1635 als Françoise d’Aubigné geboren in een arm gezin. Nadat ze door een tante was opgevoed, trouwde ze met de kreupele en 25 jaar oudere dichter en schrijver Paul Scarron. Ze was intelligent en mooi en werd de lieveling van het Parijse literaire wereldje.

Na de dood van Scarron verdiende ze de kost als gouvernante. Ze ontwikkelde een heel eigen stijl en weldra vielen haar grote pedagogische kwaliteiten op. De maîtresse van de koning, Madame de Montespan, bracht haar kinderen onder de hoede van Madame de Maintenon. Eerst waren ze vriendinnen, maar later ontstond er verwijdering. Madame De Montespan viel in ongenade, hoewel ze de koning zeven kinderen had gebaard, en de wettige koningin, Maria Theresia, in 1683 overleed. Lodewijk hield op met het gescharrel en zocht een vrouw met een goede staat van dienst. Dat was Madame de Maintenon (genoemd naar het kasteel dat ze in 1674 had gekocht), met wie hij op vriendschappelijke voet stond. Hun huwelijk, dat 32 jaar zou duren, werd naar alle waarschijnlijkheid gesloten in de nacht van 9 op 10 oktober 1683.

Lage komaf, grote invloed

Dit huwelijk was opvallend en ongebruikelijk, want Madame de Maintenon was van lage komaf. Doordat deze in 1683 gesloten verbintenis nooit formeel werd afgekondigd en daarmee nooit openbaar is geweest en geen officiële status heeft gekregen, moest Madame de Maintenon bij bijzondere gelegenheden en ceremoniële gebeurtenissen genoegen nemen met een plaats op de achtergrond. Tegelijkertijd wist iedereen dat zij een zeer belangrijke positie naast de koning innam. Madame de Maintenon onderhield contacten met leden van de hoge Franse geestelijkheid en de hoogste adel. Met de koninginnen van Engeland en Spanje voerde zij jarenlang een vertrouwelijke en regelmatige corres­pondentie. Haar invloed was al met al bijzonder groot.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat er allerlei verhalen over haar de ronde deden. Men was of jaloers op haar of men bewonderde haar. Sommigen lieten zich ronduit negatief over haar uit. „Dat oude wijf” zou zich door haar ongebreidelde eerzucht een machtige positie aan het hof hebben weten te verwerven.

In werkelijkheid leverde Madame de Maintenon na haar huwelijk aan vrijheid in. Aan het aan strakke regels gebonden hof van Versailles wekte de positie van Madame de Maintenon jaloezie.

Beeldvorming

Haar wat mysterieuze karakter droeg bij aan de tegenstrijdigheid in de beeldvorming over Madame de Maintenon. Voor haar vrienden aan het hof en voor vele kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders was ze als echtgenote van de koning met een bijzondere missie belast. Het heeft er veel van weg dat zij door de hoge Franse clerus werd ingezet voor de bekering van de koning.

Hoe is het mogelijk, vragen de schrijvers van ”De heimelijke echtgenote van Lodewijk XIV” zich af, dat de koning, van wie bekend is dat hij nauwelijks of niet in staat is geweest met wie dan ook rekening te houden, de geestelijke en morele ondersteuning en leiding van Madame de Maintenon heeft verdragen? De Franse vorst was zeker niet blind voor haar charmes, „maar hun liefdesrelatie is vooral gefundeerd op wederzijdse genegenheid en vriendschap.” Madame de Maintenon „laat de koning een heel andere dimensie ontdekken van wat een relatie tussen twee mensen kan betekenen.”

Van de 4500 brieven die Madame de Maintenon schreef, zijn er niet veel bewaard gebleven. Toch lichten ze een tipje op van de sluier die over haar geschiedenis ligt. Door haar intelligentie, toewijding en trouw aan de Zonnekoning, haar gezag, invloed en ambitie kon zij zich staande houden aan het hof.

Ideaal

Hans Bots en Jan Schillings hebben een fascinerend boek geschreven dat verluchtigd is met prachtige prenten. Ze brengen Madame de Maintenon dichtbij. Ze was haar tijd ver vooruit door voor zichzelf tijd te nemen en zich te wijden aan haar grote ideaal: het opvoeden van adellijke meisjes. Zij richtte het instituut Saint-Cyr op, waar honderden adellijke meisjes een moderne opvoeding kregen, compleet met toneel en aandacht voor de Franse taal. Saint-Cyr was haar zo dierbaar dat ze zich daar na de dood van haar Lodewijk terugtrok. Ze overleed er in 1719 op 83-jarige leeftijd.

Madame de Maintenon had Lodewijk XIV op het rechte pad weten te houden en was zijn loyale echtgenote geweest, zonder ooit verstek te laten gaan, zonder misbruik te maken van haar bevoorrechte plaats en zonder terug te schrikken voor de offers en dilemma’s waarvoor ze kwam te staan. Dat neemt niet weg dat zij haar minder sympathieke kanten heeft gehad, stellen de auteurs vast. Niets menselijks was haar vreemd. Telkens als haar eigen positie in het gedrang kwam, neigde zij ertoe haar belangen veilig te stellen. Ze schrok er dan niet voor terug om vrienden als een baksteen te laten vallen, en mensen met wie ze eerst dweepte van zich te vervreemden.

Boekgegevens

De heimelijke echtgenote van Lodewijk XIV. Madame de Maintenon (1635-1719), Hans Bots en Jan Schillings; 
uitg. Vantilt, Amsterdam, 2015; ISBN 978 94 600 4201 0; 261 blz.; € 19,95.

Edict van Nantes

Madame de Maintenon was de klein­dochter van de dichter-humanist en overtuigde calvinist Theodore Agrippa d’Aubigné, felle voorvechter van de protestantse zaak. Maar al enkele dagen na haar geboorte werd ze ten doop gehouden in de rooms-katholieke kerk Notre-Dame van Niort. Ze bemoeide zich intensief met theologische stromingen en bewegingen die de kerk van Frankrijk rond 1700 markeerden: het quiëtisme en het jansenisme. Ze flirtte met het quiëtisme, maar nam daarvan afstand toen het politiek niet goed uitkwam; ze was gekant tegen het jansenisme.

In de geschiedschrijving werd Madame de Maintenon lange tijd afgeschilderd als degene die Lodewijk XIV in 1685 ertoe zou hebben gebracht het Edict van Nantes te herroepen. Het Edict van Nantes was een op 13 april 1598 door de Franse koning Hendrik IV uitgevaardigde verordening waarmee de hugenoten (protestanten) rechten kregen op de uitoefening van hun geloof en garnizoensrecht in een paar Zuid-Franse steden.

In het Frankrijk van Lodewijk XIV was steeds minder plaats voor afwijkende standpunten op politiek en religieus gebied. Madame de Maintenon stond deze politieke opstelling van haar echtgenoot niet in de weg. Toch moeten we haar houding jegens de hugenoten nuanceren, vinden de schrijvers Hans Bots en Jan Schillings in hun boek over Madame de Maintenon. Haar brieven getuigen van een gematigde opstelling ten opzichte van de hugenoten. Ze trok zich hun lot aan en maakte zich zorgen over familie die trouw bleef aan het protestantse geloof. Ook vond ze dat niet het onmogelijke moest worden gevraagd van protestanten die zich wilden bekeren. Vervolging achtte ze uit den boze. Het ging erom hugenoten van de ware leer te overtuigen. Je moest hen niet met geweld dwingen om het geloof van hun vaderen af te zweren.

Nadat op 18 oktober 1685 het Edict van Nantes werd herroepen, schreef ze een week later dat de koning erg blij was de laatste hand te kunnen leggen aan het grote werk van de hereniging van alle christenen binnen het koninkrijk. In haar brieven repte ze niet over de vele duizenden hugenoten die de wijk namen naar omringende protestantse landen. Madame de Maintenon was vroom rooms-katholiek en sprak immer de hoop uit dat alle hugenoten zich uiteindelijk zouden bekeren. Ze had geen aandeel in de herroeping van het Edict van Nantes in 1685. Dat was het sluitstuk van een lang proces dat al veel eerder in de zeventiende eeuw was begonnen.