Toch vormt Banks magnum opus „geen aanklacht” tegen de kerk, zei ds. Van den Heuvel (1932) maandag tijdens de „feestelijke presentatie” ervan bij uitgeverij Balans, aan de Amsterdamse Keizersgracht. „Eerbiedig schrijft Jan Bank over de duizenden –mannelijke en vrouwelijke– martelaren, die hun leven gaven in het verzet. Hij toont echter ook begrip voor de zorgen van de kerkelijke leiders: zouden zij door actie te ondernemen de situatie niet nog erger maken?”

Erfenis

Het boek riep inmiddels heel wat –verdedigende– reacties op, onder meer in dagblad Trouw. Ds. Van den Heuvel: „In veel reacties klinkt trots door op het kerkelijk verzet.” Dat mag ook, wat hem betreft. „Martelaren zijn de ware leraren van de kerk.” Maar de andere kant is er ook: lang niet altijd speelde de kerk tijdens de bezettingsjaren een fraaie rol en zeker niet elk kerklid zat in het verzet. „De vraag is: willen we die erfenis aanvaarden? Of wensen wij de notaris te laten weten dat we deze erfenis niet willen?”

Banks boek „komt hard aan”, aldus de theoloog, die jarenlang werkzaam was bij de Wereldraad van Kerken. „Maar roept ook vragen op voor nu. Wat doen we, bij de aanblik van vluchtelingenkampen, bootjes met vluchtelingen, als we horen van kindermisbruik? Zijn wij deel van het verzet, of deel van de oorzaak, of behoren wij tot de wegkijkers?”

Kennis en inzicht

Prof. dr. Hans Blom, oud-directeur van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD), riep de ontstaansgeschiedenis van het boek ”God in de oorlog” in herinnering. Dat is voortgekomen uit het „transnationale” onderzoeksprogramma ”The Impact of National Socialist and Fascist Occupations in Europe” (INSFO), dat hiervoor indertijd van de European Science Foundation een miljoen gulden subsidie ontving.

Blom: „Wat wilden wij? Wij wilden niet zozeer de rekening opmaken. Wij wilden kennis en inzicht verkrijgen van de bezetting in Europa, deze zo goed mogelijk reconstrueren, in een programma van Europese allure. Uiteindelijk zijn daar –naast bijvoorbeeld tal van workshops– zes boeken uit voortgekomen. Daarvan wordt vandaag het laatste gepresenteerd – elf jaar na het aflopen van de subsidie in 2004 dus.”

Dat een overzichtswerk over de rol van de kerk in Europa tot dusver niet bestond, mag „best opmerkelijk” heten. „Het tekent de secularisatie.”

Geloof

Wat deed het boek hem? Blom wierp hier dezelfde vraag op als op 30 april tijdens de promotieplechtigheid van E. G. Bosma aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Die promoveerde toen op de houding die ‘bevindelijk gereformeerden’ innamen ten opzichte van het nationaal-socialisme. Blom: „Als je ervan uitgaat dat geloof, van welke aard ook, iets is wat je leidt, je drijft, hoe komt het dan toch dat je zo’n gigantische spreiding in het gedrag van instituties en individuen ziet? Iemand als Coen Hilbrink laat zien hoe individuele leden van de Knokploeg gedreven werden door hun geloof. Maar kijk je naar het geheel van de kerken, kerkleden, dan tref je zeer uiteenlopende houdingen aan, waaronder veel grijs – al ben ik wat minder gelukkig met die term. Als je al een kleurenmetafoor wilt gebruiken, doe dan veelkleurig. Maar waar voor mij dus nog een knoop zit: op maatschappelijk, op groepsniveau blijken kerk en geloof veel minder verklaringskracht te hebben. Wat mij betreft proberen we de komende tijd dus met z’n allen antwoord te vinden op het volgende raadsel: hoe verklaart geloof –religieus geloof, maar ook maatschappelijk of menselijk geloof– het optreden van mensen?”

Lees ook:

Preken tegen de bezetter – of zwijgen

Ook bevindelijken waren in oorlog „gewoon mensen”

Hilbrink, vaderloos na zestien dagen

Kerkelijk verzet tijdens WO II onderschat