In het spoor van Lucas Cranach
Vrijdagochtend, 12.00 uur. In de Stadtkirche in Wittenberg wordt het wekelijkse Mittaggebet gehouden. Drie nonnen, Elisabeth, Isolde en Hanna-Maria, gaan om de beurt voor in gebed. Ze bidden om vrede, voor land en volk, voor vervolgde christenen, en voor de wereld die van God niet weet.
In Wittenberg aan de Elbe draait vanzelfsprekend, jaar in jaar uit, alles om de monnik Maarten. Maar dit jaar gaat het zeker ook over Lucas Cranach de Jongere (1515-1586). Momenteel wordt het 500e geboortejaar gevierd van deze kunstenaar, die verantwoordelijk was voor veel portretten van Luther en diens reformatorische vrienden. Opeens is Wittenberg meer Cranach-city dan Luther-stad.
Pronkstuk
In het koor van de Stadtkirche St. Marien in Wittenberg, waar het Mittaggebet wordt gehouden, staat het zogenoemde Reformatie-altaar, het pronkstuk van vader en zoon Lucas Cranach. Het schilderwerk (uit 1547) bestaat uit vier delen. Het middelste deel laat de viering van het laatste avondmaal van Jezus en Zijn discipelen zien. Op de ene zijvleugel staat een afbeelding van een doopsbediening door Philipp Melanchthon terwijl zijn vriend Luther toeziet. Op de andere is de biecht uitgebeeld. Daar wordt aan twee mensen absolutie verleend door Johannes Bugenhagen, stadspredikant te Wittenberg en steun en toeverlaat van Luther.
Het onderste paneel laat Christus aan het kruis zien. Rechts van Hem Maarten Luther als prediker op de kansel. Met zijn rechterhand wijst hij Hem aan: „Zie het Lam Gods, dat de zonde der wereld wegneemt.” Met zijn andere hand wijst hij op een passage in een opengeslagen boek.
Links van het kruis bevindt zich de schare, jong en oud, rijk en arm. Men kijkt toe, ziet op het Lam Gods, hoort Luther aan. Onder de luisteraars is Luthers vrouw te zien, Katharina von Bora, naast Lucas Cranach, de schilder, en ook een van de zoontjes van Luther.
Boven het vierluik staat een woord van Paulus: „Want niemand kan een ander fundament leggen dan hetgeen gelegd is, hetwelk is Jezus Christus” (1 Korinthe 3:11).
Fluisterend wijzen bezoekers elkaar op details, zoals de gezichten van de discipelen bij het laatste avondmaal, die van Cranach de gelaatstrekken van bekende reformatoren kregen. Op het gebraden lam dat op tafel ligt, de beker wijn die gereed staat, of het brood dat gebroken is. Of op Johannes, die ligt in de schoot van Jezus. Of op Judas, die natuurlijk stevig de hand op de geldbuidel houdt, laatste avondmaal of niet. En op de gezichten van alle discipelen ligt de bange vraag: „Ben ik het, Heere?” Behalve natuurlijk op het gezicht van Judas, die man uit Kariot. Voor hem is dat helemaal geen vraag. Overigens, Judas is hier de enige die in het geel is gekleed, in de middeleeuwen de kleur van het verraad.
Voor het reformatieschilderij staat een met een wit laken gedekte tafel. Daarop brandt een kaars en tussen twee bossen bloemen ligt een opengeslagen liturgieboek.
Drie nonnen
De klok beiert twaalf keer. Het Mittaggebet begint. In het middenschip zitten de toeschouwers, zij die het aanzien. In het koor staan negen deelnemers aan het gebed, onder wie de drie nonnen die de leiding hebben.
Zuster Elisabeth zegt: „We lezen vandaag uit Johannes 19.” Zacht en devoot klinkt haar stem: „Toen nam Pilatus dan Jezus, en geselde Hem.”
Aarzelend klinkt in de kring een lied: „Jesu, meines Lebens Leben, Jesu, meines Todes Tod, der Du Dich für mich gegeben, in die tiefste Seelennot.” Zoekend zingen acht zangers zuster Elisabeth achterna.
Buiten, op het marktplein worden toeristen rondgeleid. Lang staan ze stil bij de grote monumenten van Luther en van Melanchthon, eerbiedig onder hun vreemde baldakijnen. Aan veel gevels hangen witte bordjes: „Hier sliep Napoleon.” „Hier sliep Thomas Muntzer, de wederdoper.” „Hier sliep tsaar Peter de Grote.” „Hier sliep Johann Wolfgang Goethe, de dichter.”
Cranachhaus
Aan de rand van het plein (Am Markt 4) staat het geelgeverfde Cranachhaus, het voormalige woonhuis van de families Cranach. Hier was Luther vaak te gast en ontmoette hij Katharina von Bora voor het eerst. In dit grote huis werd Lucas de Jongere geboren, op 4 oktober 1515.
In de etalage staan portretten, gemaakt door de Cranachs, van Luther en van Melanchthon. Ook zijn er veel apothekersproducten, kruidenbitter en pillen tegen heesheid en hoest, want de Cranachs waren ook nog eens apothekers.
Honderd meter verderop, aan de Schlossstrasse 1, bevindt zich nog een groot pand dat als werkplaats in gebruik was bij de familie Cranach. Op de binnenplaats, achter het huis, een bronzen beeld van een zittende schilder. Hij schildert Luther.
In de Stadtkirche hangen nog verschillende schilderijen van de familie Cranach. Ook zijn er enkele grafmonumenten van de familie aanwezig. Hier ligt Lucas de Jongere ook begraven. De Stadtkirche was de preekkerk van Luther en wordt sedertdien gezien als de moederkerk der Reformatie.
Vater unser
Om 12.15 uur loopt het Mittaggebet in de Stadtkirche ten einde. Er wordt nog gebeden, voor christenen op deze wereld die vervolgd worden, voor armen en zieken in eigen land, voor ons en voor deze wereld in nood. „Herr’, erbarm Dich.”
Het loopt uit op het gebed dat Christus heeft voorgezegd: „Vater unser, der Du bist im Himmel, geheiligt werde dein Name.”
Ieder krijgt nog een goed woord mee, en de zegen van zuster Elisabeth.
Buiten staat een tekst op een raambiljet: „Jezus Christus komt spoedig terug. Vernedert u.”
In het spoor van Lucas Cranach
Een nieuwe Cranachroute, langs twaalf Duitse dorpen en steden in de deelstaten Thüringen, Beieren en Sachsen-Anhalt, brengt het erfgoed van de familie Cranach in beeld. Vader en zoon Cranach zijn vooral bekend geworden als schilders van de portretten van Maarten Luther (met wie ze hun leven lang bevriend waren), van andere bekende reformatoren en van religieuze en Bijbelse voorstellingen.
In veel plaatsen op de route (onder meer in kerken, kloosters en musea in Weimar, Erfurt, Dessau, Eisenach en Neustadt) zijn exposities, kerkdiensten, evenementen en concerten. Op sommige plaatsen worden stadswandelingen en thematische rondleidingen gegeven.
In het Wittenberger Augusteum loopt van juni tot november een tentoonstelling die volledig aan de schildersfamilie Cranach is gewijd.
Vader en zoon Cranach worden gerekend tot de belangrijkste schilders en grafisch kunstenaars uit de tijd van de renaissance in Duitsland. Hun oeuvre wordt geschat op ongeveer 5000 schilderijen, waaronder beroemde portretten van Maarten Luther, Katharina von Bora, Philipp Melanchthon en anderen reformatoren en Duitse vorsten uit de tijd van de Reformatie.
