Armstrong was van 1962 tot 1969 non in een klooster in Engeland. Na haar uittreden in 1969 studeerde ze in Oxford en beschreef ze haar kloosterervaringen in ”Door de nauwe poort”. Daarna kreeg ze wereldwijde bekendheid met haar volumineuze boeken over religie en geloof, met name binnen christendom, jodendom en islam, die ook in het Nederlands werden vertaald. Heel bekend werd ”Een geschiedenis van God” (Ambo, 2003).

Pas verscheen er opnieuw een lijvig boek van deze schrijfster: ”In naam van God. Religie en geweld”. Daarin stelt ze de vraag aan de orde in hoeverre religies de schuld zijn van het grote bloedvergieten in de geschiedenis. Hoewel in het ontkerstenende Westen deze vraag meer en meer bevestigend wordt beantwoord, bestrijdt de schrijfster dat met grote stelligheid.

Grote deskundigheid

Voor de onderbouwing van haar visie doorloopt Armstrong in haar driedelige boek de hele geschiedenis: van het Gilgamesj-epos, spelend in het zuiden van het huidige Irak aan het eind van het derde millennium voor Christus, tot de hedendaagse wereldwijde jihad. Daartussen liggen verhandelingen over China en India en over de opkomst van jodendom, christendom en islam, inclusief de impact van de kruistochten.

In het derde deel komen met name de secularisatie in het Westen en de oppositie van de godsdiensten daartegen aan de orde. Evenals in haar eerdere boeken geeft de schrijfster blijk van grote deskundigheid met betrekking tot het verloop van de geschiedenis, met name over de godsdienstige zijde daarvan. Alleen al de literatuurlijst is indrukwekkend. Daarin komen overigens slechts enkele Nederlandse auteurs voor, zoals Hugo de Groot (”Het recht van oorlog en vrede”) en Johan Huizinga (”Homo ludens”). Verder worden bekende kerkvaders zoals Augustinus, Athanasius en Origenes genoemd, alsook de reformatoren Luther en Calvijn –van de laatste zijn Bijbelcommentaren– en verder wereldwijd bekende denkers uit verleden en heden.

Religie en politiek

De spits van het boek is, kort gezegd, dat religies in principe vredelievend zijn. Zelf is de schrijfster syncretistisch ingesteld, dat wil zeggen dat ze geen meerwaarde aan een bepaalde religie toekent. Oorlogen worden gevoerd tussen of binnen staten, die zich of verzwagerd hebben met een religie of een religie aan zich ondergeschikt hebben gemaakt. In heel vroege, vooral agrarische samenlevingen waren overigens religie en politiek vaak wel nauw met elkaar verbonden, zodat het antwoord op de vraag waar geweld dan vandaan kwam complex is.

Maar later: „Het keizerrijk van Constantijn liet zien wat er kon gebeuren als een van oorsprong vreedzame traditie te nauw verbonden raakte met de regering: de christelijke keizers legden de pax christiana (christelijke vrede) op net zo’n agressieve wijze op als hun polytheïstische voorgangers de pax romana (Romeinse vrede) hadden opgelegd.” En de kruistochten waren weliswaar geïnspireerd door „een religieuze passie”, maar ze waren uiterst politiek van aard. „Paus Urbanus II liet de ridders van het christendom los op de moslimwereld (…) om een pauselijke monarchie te stichten die de macht over het christelijke Europa had.” Daarin zit op z’n minst een kern van waarheid.

De islam is echter voor de schrijfster ook een vredelievende godsdienst. Wanneer er in de wereld van de islam toch sprake is van geweld, is dat niet de echte islam. Dat heeft te maken met de gevolgen van „westers imperialisme.”

Ik citeer hier dr. Sam Janse in Trouw: „Maar staat het feit dat Mohammed een aantal Joodse stammen liet uitroeien helemaal los van het huidige islamitisch antisemitisme? Hij is voor moslims toch bij uitstek de identificatiefiguur? En waar wordt in de moslimwereld kritisch nagedacht over de stormachtige veroveringen van de Profeet en zijn opvolgers, de ”rechtgeleide” Kaliefen?”

Hoewel het moeilijk is om alle door Armstrong beschreven bewegingen, religies, geweldplegingen en oorlogen op hun merites te beoordelen, rijst al lezende toch het beeld van een mal waarin de geschiedenis gegoten wordt om duidelijk te maken dat geweld slechts een zaak was en is van politiek, ofwel een zaak van staten, en dat er vanuit religies sec geen geweld wordt gepleegd. Dat Jezus bijvoorbeeld gekruisigd werd, had te maken met het feit dat hij het Romeinse imperium tartte, een politiek kwestie dus. En christelijke ‘ketters’ werden vervolgd omdat ze het Evangelie gebruikten om het onrecht van „de agrarische staat” kracht bij te zetten (Boerenoorlog).

Reformatie

Ik beperk mij verder tot het hoofdstuk ”De komst van ”religie””. Daarin gaat het namelijk ook over de Reformatie. Eerst komt Spanje aan de orde, „het machtigste koninkrijk ter wereld.” Columbus, beschermeling van de rooms-katholieke koningen, ontdekte Amerika (de Nieuwe Wereld). De Spanjaarden slachtten de inheemse volken af of maakten hen tot slaven. Volgens een schatting, aldus Armstrong, liep het inwonertal van Midden-Mexico van 1519-1595 terug van 16,9 miljoen tot 1 miljoen. Over genocide gesproken! Maar toen kwamen ook de Jodenverbanning en de instelling van een inquisitie.

Vervolgens kwam in Europa de Reformatie. De auteur zegt: „De uittreding uit de roomse kerk door de hervormers was een van de vroegste onafhankelijkheidsverklaringen van de westerse moderniteit.” Hoewel volgens de schrijfster de Reformatie vruchtbare vormen van christendom voortbracht, noemt ze de ontwikkelingen rondom de Reformatie „dramatisch.” Dit omdat het geweld oplaaide. Karel V en Filips II achtten de protestanten in de Nederlanden „zowel een politiek als een religieus gevaar.”

De diepere geestelijke lagen van de Reformatie zelf worden echter niet gepeild. En „katholieken, lutheranen en calvinisten” konden in de visie van Armstrong gelijkelijk Bijbelteksten vinden voor rechtvaardiging van de terechtstelling van ketters. Dit lijkt me een verbuiging van de geschiedenis. Spanje was intussen wel nauw betrokken bij de godsdienstoorlogen, waarbij vooral de Dertigjarige Oorlog wordt genoemd. Het geweld werd volgens Armstrong pas ingetoomd door de uiteindelijke creatie van „de liberale staat die religie en politiek gescheiden hield.”

Al heeft de Reformatie zeker een duidelijk politieke context gehad in heel Europa –hoewel in landen als Frankrijk, Duitsland en Nederland in een eigen setting–, toch had de vervolging van de protestanten een diepere dimensie dan de politieke, die door Armstrong wordt benadrukt.

Profeten

In haar conclusies stelt Armstrong intussen ook dat de secularisatie weleens schade heeft berokkend aan „de religie.” In het Westen, zegt ze, is secularisme nu een deel van onze identiteit. Maar die heeft ook zijn politieke dwang gekend en in bepaalde landen zelfs tot massamoorden geleid. Maar: „Wij in het Westen dragen een zekere verantwoordelijkheid voor het leed in de moslimwereld dat Bin Laden kon uitbuiten.”

De remedie? We hebben, zegt ze, ideologieën nodig, „religieuze of seculiere”, die mensen helpen met de huidige economische en historische situatie om te gaan „zoals de profeten dat in het verleden deden.” Welke profeten en hoe profetisch wordt niet duidelijk.

Staten zijn inderdaad nooit gevrijwaard gebleven van ”de smet van de krijger”. Zowel religieuzen als seculieren zijn daarom verantwoordelijk voor de huidige toestand in de wereld, schrijft Armstrong aan het eind van haar boek. Het maakt echter wel verschil welke ideologie of welke religie men aanhangt.

In ieder geval zegt Jezus in de Bergrede: „Zalig zijn de vredestichters.” Het christendom is naar zijn aard vredelievend: niet door kracht of geweld. Het christendom heeft echter ook intern godsdienstig bepaald geweld gekend. Te denken valt aan de tijd van de dopersen in de zestiende eeuw. En Ierland kende lange tijd interne, politiek ingekleurde godsdienstige twisten. We komen er als christenen niet zonder kleerscheuren af. Daarom is het boek van Armstrong in zekere zin wel appellerend. Maar normerend is het niet.

Boekgegevens

In naam van God. Religie en geweld, 
Karen Armstrong; uitg. De Bezige Bij, Amsterdam, 
2015; ISBN 978 90 2348 877 4; 640 blz.; € 24,90.