Pius XII was dus ook kerkelijk leider tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het is met name zijn rol in de oorlogsjaren die –en dat is zeer eufemistisch uitgedrukt– nog altijd de nodige vragen oproept. De paus was op de hoogte van de vernietiging van de Joden en hij wist van het bestaan van Auschwitz, maar de zogenaamde plaatsvervanger van Christus op aarde protesteerde niet of nauwelijks. De Amerikaanse historicus Daniel Goldhagen noemde hem midden jaren negentig spottend ”Hitlers paus”.

De laatste jaren verschijnen er boeken die Pius bewieroken vanwege zijn optreden in de oorlog. Verschillende historici spraken met getuigen en overlevenden van de Jodenvervolging en de oorlog in Rome en komen tot de conclusie dat Pius het leven van duizenden Joden heeft gered.

De film getiteld ”Shades of truth”, die deze week in Rome werd voorvertoond, is in lijn met deze boeken en toont een heldhaftige oorlogspaus. Achter de schermen zou Pius XII zich flink hebben ingespannen om Joden aan een onderduikadres te helpen. Niet minder dan 800.000 Joden zou hij hebben gered. Hij zou daarom de titel ”de Schindler van het Vaticaan” verdienen. Dit is een verwijzing naar de Duitse zakenman Oskar Schindler, die meer dan duizend Joden gered zou hebben tijdens de Holocaust.

De reacties vanuit Joodse kringen op de film zijn stevig. Allereerst is er terecht ongenoegen over de filmposter, waarop de paus met een davidsster op zijn schoudermantel is afgebeeld. Maar de kritiek betreft vanzelfsprekend ook de inhoud van de film. De bewering dat Pius XII 800.000 Joden zou hebben gered werd door Marcello Pezzetti, de wetenschappelijke leider van de Italiaanse stichting Shoah-Museum, naar het rijk der fabelen verwezen. Zelfs rooms-katholieke historici uitten hun twijfel.

Opheldering over het optreden van de paus kan het archief van het Vaticaan bieden. In de archiefstukken die tot dusver zijn vrijgegeven staat echter geen woord over de onderduikprojecten. Pius zou uit angst voor de nazi’s dit bewijsmateriaal hebben laten verbranden.

Men kan Pius het voordeel van de twijfel geven omdat nog niet alle stukken zijn vrijgegeven. Maar dan nog. Niet sterk, zelfs ronduit beschamend, is het feit dat hij wist van het wegvoeren van de Hongaarse Joden in 1944. Toen hij uiteindelijk reageerde stopten die transporten direct. Voor veel historici is dit het bewijs dat als Pius eerder had geprotesteerd, hij de levens van honderdduizenden Joden had kunnen redden.

De film zal de discussie over de heiligverklaring van Pius XII in rooms-katholieke kringen ongetwijfeld weer boven aan de agenda zetten. Het is in alle opzichten beter een heiligverklaring van een mens af te wijzen, maar in het geval van deze paus zou dit ook een slag in het gezicht zijn van de omgekomen Joden en hun nakomelingen.

Zie ook:

Paus wil archieven rond Pius XII ontsluiten, (Reformatorisch Dagblad, 23-01-2014)

Onderzoek naar rol paus Pius XII in oorlog, (Reformatorisch Dagblad, 04-05-2013)

“Pius XII hielp duizenden Joden”, (Reformatorisch Dagblad, 09-07-2010)

Getouwtrek rond oorlogspaus Pius XII, (Reformatorisch Dagblad, 19-01-2005)

“Paus Pius XII geen antisemiet”, (Reformatorisch Dagblad, 23-11-2000)

Het Vaticaan en de Jodenvervolging : John Cornwell beschuldigt paus Pius XII van medeplichtigheid aan de holocaust, (Reformatorisch Dagblad, 01-12-1999)

Beschuldigingen tegen Pius XII weersproken : Vaticaan overweegt zaligverklaring paus, (Reformatorisch Dagblad,09-10-1999)

Israël tegen zaligverklaring paus Pius XII, (Reformatorisch Dagblad, 05-11-1998)