Dat president Poetin de NAVO niet vertrouwde, wist hij. Daarvoor kende hij de man uit het Kremlin goed genoeg. Maar toch: „Het is allemaal heftiger verlopen dan ik had verwacht”, zegt de Nederlandse oud-minister van Buitenlandse Zaken en voormalig NAVO-secretaris-generaal.

De Hoop Scheffer gaf in april 2008 leiding aan de NAVO-top in Boekarest. Daar kwam veel Russisch ongenoegen langs. „Sinds die top is er veel gebeurd, van de oorlog tegen Georgië in de zomer van 2008 tot de annexatie van de Krim vorig jaar. De mate van irritatie zoals die nu blijkt, heb ik toen niet onderkend.”

Tijdens die top in Boekarest werd Oekraïne en Georgië beloofd dat ze ooit tot het bondgenootschap zouden kunnen toetreden. Geldt dat nog?

„Ja. De nieuwe inzichten betekenen niet dat het beleid anders had moeten zijn.

Tijdens die top pleitten de Amerikanen voor het kandidaat-lidmaatschap van beide landen, met steun van enkele Centraal- en Oost-Europese landen. Frankrijk en Duitsland stonden daar lijnrecht tegenover. Zo is die compromistekst geboren dat ze ooit lid kunnen worden.

Tijdens de NAVO-Rusland Raad in Boekarest deed Poetin ook die bekende uitspraak dat Oekraïne geen land is, maar een regio. Waarop Merkel weer heftig uitviel.

Al met al was het een heel controversiële top. Zeker de zwaarste die ik in mijn 5,5 jaar als secretaris-generaal heb meegemaakt.”

En dat terwijl u tijdens die top nog wel uw 60e verjaardag beleefde.

„Ja, ik ben toen nog door de regeringsleiders toegezongen in de concertzaal. Daarna heb ik Poetin nog apart gesproken.”

Poetin gaf daar ook een persconferentie waaruit één ding duidelijk bleek: de NAVO was zijn tegenstander.

„Dat ging altijd zo. Ik zat regelmatig ambassadeursontmoetingen voor van de NAVO-Rusland Raad, en die verliepen zelden in positieve toon. Toen de huidige vicepremier Rogozin als ambassadeur naar Brussel kwam, dacht ik: dit gaat niet goed. Hij was een echte hardliner.”

Had u de huidige Russisch-Oekraïense crisis verwacht?

„Nee. Het is de eerste keer sinds de Koude Oorlog dat grenzen met geweld zijn aangepast. En wat doet Poetin? Hij laat de mijnwerkers in Oost-Oekraïne het vuile werk doen, en zelf stuurt hij alleen wapens. Velen met mij hadden dit niet voorzien.”

Een commissie van het Britse Hogerhuis schreef onlangs dat de Europese leiders „slaapwandelend” op de crisis waren afgegaan, in de „verkeerde veronderstelling” dat Rusland op weg was een democratie te worden.

„Ik heb nooit de illusie gehad dat Rusland een democratie zou worden, en zeker niet sinds ik Poetin ken. Rusland heeft een tsaar nodig, zoals Egypte een farao. Ik denk dat bij iedereen dat rooskleurige beeld van West-Europa als buddy van Rusland inmiddels wel is verdwenen.

En verder: hebben we geslaapwandeld? Als je naar een detectivefilm kijkt en je na twee minuten al weet wie de moord heeft gepleegd maar de rechercheur zoekt er nog naar, vind je dat ook dom. In Boekarest wisten we de uitkomst nog niet.”

Hebt u een oplossing voor Oekraïne?

„Nee. Het lijkt me essentieel dat de Europese Unie helpt een bankroet van het land te voorkomen. Verder zeg ik als diplomaat dat de kanalen met Poetin open moeten blijven.

Interessant vind ik momenteel de rol van Duitsland. Dat neemt het voortouw. Normaal spreken we van de Verenigde Staten als onmisbare natie, maar dat geldt nu voor Duitsland, samen met Frankrijk. De Britten zijn alleen maar met zichzelf bezig en zijn in deze kwestie totaal afwezig. Dat mogen ze zich weleens aantrekken.

Opvallend is trouwens dat het in de Oekraïense crisis helemaal niet gaat om de NAVO, maar om een akkoord met de Europese Unie. Poetin is bang dat Oekraïne de kant van Polen opgaat. Indirect kan dat voor Rusland een financieel-economische bedreiging zijn. Vandaar dat hij onrust stookt.”

Er wordt gesproken over het leveren van wapens aan Oekraïne. Zal dat iets oplossen?

„Nee, maar het kan wel druk zetten op een onderhandelingsproces. Zonder geweld als uiterste optie is diplomatie niet sterk genoeg.”

In 1997 keerde VVD-leider Bolkestein zich tegen de uitbreiding van de NAVO. Toen noemde u de toekomst van de NAVO zonder de voormalige communistische landen „ondenkbaar.” Ziet u dat nog zo?

„Ja. Ik was voor een voorzichtige uitbreiding, maar ik stond achter het principe.

Ik kan me nauwelijks een voorstelling maken van de huidige kaart van Europa als toen de lijn van Bolkestein was gevolgd. Het zou op zijn minst een zware Russische slagschaduw over Oost-Europa hebben gegeven. Het is nogal wat om tegen landen die klaar zijn voor het lidmaatschap te moeten zeggen: Nee, want Rusland wil het niet. Ik vond Bolkesteins verzet totaal verkeerd.”

Zou de Krim dan zijn bezet?

„Daarover spreken is speculeren. We kennen de ambitie van Poetin om in het nabije buitenland exclusieve zeggenschap te eisen. Zo wil hij niet dat Georgië en Moldavië naar Europa kijken.”

Poetin motiveert die bemoeienis met het nabije buitenland met een beroep op de belangen van Russen in die landen. Hoe ziet u dat?

„Ik vind dat vrij griezelig. Deze Poetindoctrine heeft echo’s van de jaren dertig, toen de nazi’s zich beriepen op Duitse belangen in buurlanden. Dat is etnocentrisch. Maar in eigen ogen legitimeert Poetin hiermee zijn beleid.”

Daarin klinkt weinig begrip door voor het feit dat door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie miljoenen Russen buiten Rusland kwamen.

„Er zijn inderdaad steden in die buurlanden waar de Russen geen minderheid maar een meerderheid zijn. Ik denk dat de landen van de voormalige Sovjet-Unie daar echter samen uit moeten komen.”

In Europa spreken we makkelijk over Poetin alsof hij de enige in het Kremlin is. In hoeverre zijn er tegenstemmen in Moskou?

„Poetin heeft volgens mij een kleine kring van absolute vertrouwelingen. Af en toe kijk hij over zijn schouder of iedereen hem nog volgt, maar ik denk dat dat redelijk gaat. Bedenk wel dat ze, net als in de Sovjet-Unie, zomaar in één nacht allemaal kunnen worden vervangen.”

Stromingen

Uit zijn loopbaan als diplomaat, minister en NAVO-chef weet De Hoop Scheffer dat er binnen de EU en de NAVO inzake Rusland altijd verschillende ‘stromingen’ zijn. „De Oost-Europese landen zeilden altijd wat scherper aan de wind dan Frankrijk en Duitsland. Hoewel ook bondskanselier Merkel nu genoeg lijkt te hebben van de leugens van Poetin.”

In 2007 hield Poetin een schokkende rede tijdens de veiligheidsconferentie in München. Hij verwees toen naar een toespraak van NAVO-topman Manfred Wörner uit 1990 die zei dat er buiten Duitsland geen NAVO-troepen zouden worden ingezet. Is die belofte gebroken?

„Nee. Ik was bij die toespraak en heb dit uitgebreid laten uitzoeken. Afspraken met Russen komen altijd op papier, maar hiervan was niets terug te vinden. Wat Poetin zegt, kan dus naar het rijk der fabelen.

De meest concrete afspraak is die uit de NATO-Russia Founding Act (uit 1997, EvV), waarin staat dat er geen permanente militaire voorzieningen zullen komen op het grondgebied van de voormalige Sovjet-Unie. Die afspraak wordt nog steeds nageleefd. De verdediging van de Baltische staten geschiedt op aflossingsbasis en valt dus binnen de afspraak.

De vraag is natuurlijk wel hoelang de NAVO die afspraak nog moet naleven, nu Rusland alle afspraken schendt.”