De meerderheid van de Israëliërs heeft een gunstig beeld van Duitsland. Bijna 70 procent denkt positief over het land, blijkt uit een onderzoek dat de Konrad Adenauerstichting in januari dit jaar publiceerde.

Ook zien de Israëliërs in Duitsland een geschikte bemiddelaar in conflicten in het Midden-Oosten. Zo’n 54 procent denkt dat de Duitsers een „eerlijke bemiddelaar” kunnen zijn tussen Israël en de Palestijnse autoriteiten. Misschien juist daarom wensen de Israëli’s een sterkere inmenging van Duitsland, schrijven de onderzoekers.

Die wens ligt bijzonder gevoelig in Duitsland, waar de leus ”nooit meer Duitse soldatenlaarzen op buitenlandse bodem” bepaald niet alleen door pacifisten wordt gebezigd. De afgelopen twee jaar maakt bondspresident Joachim Gauck zich sterk voor een grotere rol van zijn land binnen de internationale politiek.

Auschwitz

Er klinkt harde kritiek op die boodschap van de voormalige lutherse predikant. Bij een demonstratie rond de jaarwisseling werd er voor zijn werkpaleis Bellevue in Berlijn gedemonstreerd. „Oorlogshitser”, scandeerden enkele honderden betogers.

Gauck sprak eind januari bij de herdenking van de bevrijding van concentratiekamp Auschwitz zeventig jaar geleden door Sovjetsoldaten. Een allesbepalende bijeenkomst voor het vieren van de diplomatieke banden.

„Een Duitse identiteit zonder Auschwitz bestaat niet”, zei de president. Gauck citeerde vervolgens zijn voorganger Roman Herzog. „Zonder herinnering bestaat er geen overwinning van het kwaad, noch lessen voor de toekomst.”

Sinds nog maar twintig jaar herdenkt de Duitse Bondsdag jaarlijks de slachtoffers van het nationaalsocialisme. Ooggetuigen vertellen dan over de verschrikkingen uit deze tijd. Ook stond Gauck stil bij het feit hoe slecht er voor de slachtoffers van het naziregime werd gezorgd.

Aarzelend kwam er een ”Wiedergutmachung” met Israël op gang. In Luxemburg werd in 1952 op de Jewish Claims Conference overeengekomen dat Duitsland 1,53 miljard euro zou betalen. Sinds 2000 is er een stichting die de belangen van de slachtoffers en hun nakomelingen behartigt. Inmiddels is het totaalbedrag opgelopen tot meer dan 25 miljard euro en betaalt Duitsland jaarlijks ongeveer 300 miljoen euro aan schadevergoedingen en bijdragen voor ouderenzorg, ziekenzorg en psychologische hulp.

Van stilte tot zelfkritiek

De bondspresident noemde de ontkennende houding van veel Duitsers beschamend. Volgens hem werd het zwijgen voor het eerst doorbroken toen er eind jaren vijftig processen tegen nazi’s werden gevoerd, waardoor er openlijk over de gruweldaden van de oorlogsmisdadigers werd gesproken.

„Veel Duitsers spraken zichzelf vrij”, zei Gauck. „In de ogen van velen waren alleen Hitler en een groepje sadistische fanatiekelingen schuldig aan de Holocaust. De rest zou enkel gehoorzaam bevelen hebben opgevolgd.” Bovendien waren veel Duitse rechters zelf actief geweest in het naziregime, waardoor ze misdaden relativeerden en lage straffen uitdeelden.

Pas in de jaren zestig klonk er voor het eerst openlijk zelfkritiek in Duitsland. Het artsenechtpaar Alexander en Margarete Mitscherlich zetten het werk voort van de Duits-Amerikaanse Joodse filosofe Hannah Arendt. Zij wezen op de medeplichtigheid van de gewone man. Gauck: „Dankzij hen begonnen meer mensen in te zien dat ook heel normale mensen hun medemenselijkheid, moraal en geweten hadden verloren.”

Rol kerk

Er wees dus maar weinig op dat Duitsland en Israël spoedig ambassades in elkaars land zouden openen. Toch gebeurde het. In 1960 troffen de Israëlische premier David Ben Gurion en de Duitse bondskanselier Konrad Adenauer elkaar in New York, de eerste ontmoeting tussen regeringsleiders uit beide landen sinds de Holocaust. De twee oudere heren waren elkaar welgezind. Het zou de eerste stap worden naar een nauwere relatie.

Het waren met name protestantse dominees en theologen uit sociaaldemocratische kringen die aandrongen op een diplomatieke band met Israël. In 1964 kwam de discussie daarover op gang in de synode van de Evangelische Kerk (EKD). Onder anderen voorzitter Kurt Scharf vroeg bondskanselier Ludwig Erhard met klem om dit proces in gang te zetten.

Op 12 mei 1965 werden de diplomatieke banden door beide landen officieel bekrachtigd met een handtekening. Sindsdien vinden er over en weer regelmatig staatsbezoeken plaats. In 1966 werd het Deutsch-Israelische Gesellschaft opgericht, een organisatie die zich inzet voor de solidariteit met Israël.

Toen in 2008 het zestigjarige jubileum van de Israëlische staat werd gevierd, hield bondskanselier Angela Merkel een internationaal gewaardeerde toespraak in het Israëlische parlement. Dat deed ze in het Duits, waar een aantal Knessetleden, onder wie de huidige premier Benjamin Netanyahu, zich zeer over opwonden. Merkel had op z’n minst Engels moeten spreken, het Duits was voor hen nog altijd een besmette taal.

Normalisering

Politiek zijn de banden tussen beide landen inmiddels stevig aangehaald. Sinds het bezoek van Merkel in 2008 houden de landen bijna jaarlijks een bilaterale top met alle ministers. De landen werken steeds nauwer samen op het gebied van onderwijs, milieu en defensie.

Ook economisch is Duitsland van groot belang voor Israël. Na de Verenigde Staten en China doet Israël het meest zaken met de Duitsers: het handelsvolume is 6,5 miljard dollar (2013). Israël koopt graag Duitse auto’s, producten uit de chemische industrie en machines. Duitsland voert vooral hightechelektrotechniek uit Israël in. Ook zijn er nauwe banden tussen de kamers van koophandel en de vakbonden.

Belangrijk voor die normalisering is ook de culturele uitwisseling. Scholieren uit beide landen bezoeken elkaar. Dat laatste wordt georganiseerd door ContAct, opgericht door oud-bondspresident Johannes Rau. „Niets verbindt meer dan elkaar persoonlijk leren kennen.”

Complex

Berlijn is steeds meer een geliefde woonplaats geworden voor orthodoxe Joden, ontdekten studenten journalistiek van de Evangelische Journalistenschule vorig jaar. Ze spraken met veel Joden die vertelden juist in de Duitse hoofdstad geloofsvrijheid ervoeren.

Daartegenover staan incidenten, zoals de mishandeling van rabbijn Daniel Alter door jongeren met een islamitische achtergrond. Voorzitter Dieter Graumann van de Joodse Centrale Raad stelt dat Joden in Duitsland de zwaarste periode beleven na de Tweede Wereldoorlog. Bondskanselier Angela Merkel sprak in september op een manifestatie tegen antisemitisme bij de Brandenburger Tor. Die bijeenkomst was blijkbaar nodig.

De bekende Israëlische schrijver Amos Oz vat de Duits-Israëlische relatie misschien nog het beste samen in een essay. „Het zal nooit normaal worden, het blijft complex. Maar de band is in de loop van de tijd wel veranderd en verbeterd.”

Israël en Duitsland organiseren dit jaar evenementen om vijftig jaar diplomatieke betrekkingen te vieren. Meer informatie: de50il.org