Verscholen in de bossen van het groothertogdom in een vallei ligt de stad Clervaux. Midden in het plaatsje rijzen de witte muren van een kasteel op. Het is de standplaats van een indrukwekkende foto-expositie.

In ”The Family of Man” komen aan de hand van 37 thema’s allerlei zaken van het menselijk leven langs. Aspecten zoals die zich tussen de uitersten van geboorte en dood kunnen afspelen: zoals verliefdheid, huwelijk, gezin, kinderen, relaties, werk, religie, oorlog en vrede.

Alledaagsheid

De Luxemburgse fotograaf Edward Steichen, de samensteller van de tentoonstelling, ging het om „de moeilijk te vinden foto’s” van de alledaagsheid van het leven. Hij zocht naar beelden van „baby’s tot filosofen” van „het begin van het leven tot het sterven en begraven.” Steichen wilde naast „de onbaatzuchtigheid van moederliefde”, ook het leven „in zijn vreugden, beproevingen en tegenslagen” laten zien.

Vaak druipen de contrasten van de foto’s: een dikke, bejaarde man samen met een dun meisje. Een grote tegenstelling. Toch zit in er de foto ook eenheid. Het tweetal doet namelijk samen een spel.

Zo probeerde Steichen de expositie een boodschap mee te geven: de mensheid is één. In het leven van veel mensen draait het om dezelfde zaken. Dat is ook de reden waarom de foto’s niet alleen het dagelijks leven, werk en de mode van de jaren vijftig van de vorige eeuw weergeven, maar dat ze ook het universele karakter van levensthema’s –zoals liefde en verdriet– tonen.

Stilte

De tentoonstelling is een oase van rust en stilte. Geen interactieve games, geen flitsende video’s. Zelfs bijschriften ontbreken. Wie er is gefotografeerd en waar, blijft onbekend. Enkel de beelden –allemaal zwart-wit– spreken. Sommige foto’s schreeuwen hun boodschap de bezoeker toe: een boodschap van ellende, onrecht, honger. Van andere beelden is de strekking pas na langer kijken te begrijpen.

Mooi is de opname van de gezelligheid van het gezin aan tafel: pap eten uit één pan. Indrukwekkend zijn de foto’s van een barende vrouw met haar emoties en van een dorstige Afrikaan die verkwikking vindt in fris water. Onuitwisbaar is de blik van een eenzame, oude vrouw. „Wie is met mij? Wie?” De tekst uit 2 Koningen 9:32 hangt aan de muur. De christelijke Steichen liet hier en daar in de tentoonstelling een Bijbeltekst of een uitspraak plaatsen.

Het beeldmateriaal omvat allerlei culturen. Zo is er de begroeting met de neus van een paar eskimo’s te zien. Wat betreft begrafenissen komen verschillende rituelen in beeld, met daarbij de eenheid: de dood en het verdriet daarover. Steichen wilde met zijn interculturele aanpak respect tussen mensen bevorderen. Hij stond voor tolerantie voor ieder ras, religie en taal.

De foto’s van ”The Family of Man” maken deel uit van de ruimte. Ze hebben verschillende formaten, verwijzen naar elkaar, liggen op grond, hangen aan het plafond. In de kamer over vrije tijd bevindt zich een foto die met twee koorden aan het plafond is bevestigd. Hij kan heen en weer bewegen. Wat er op de foto staat? Geen verrassing: een stel op een schommel.

Houten fluit

Ondanks de serene stilte die er heerst, bevat de tentoonstelling ook ‘muziek’. Het zijn denkbeeldige klanken van een sleutelfoto: een meisje met een houten fluit. De plaat komt telkens en in verschillende maten terug. Directeur Jean Back: „Steichen wilde graag muziek in de tentoonstelling. Hij kon echter geen muziek vinden die bij elk thema paste. Daarom liet hij het fotootje van het fluitende meisje terugkomen, zodat iedereen in elke ruimte zelf muziek kan verzinnen.”

Steichens tentoonstelling oogstte in het verleden kritiek, zelfs uit zijn eigen beroepsgroep. ”The Family of Man” zou een versimpeling van de werkelijkheid zijn. Die werkelijkheid is niet in beelden te vangen, aldus de critici. Toch laat de tentoonstelling zien hoe krachtig foto’s zijn. Omdat herkenbare emoties van de mens in de picture staan, raakt het iedereen. De tentoonstelling is als een spiegel voor de mens. Steichen daarover: „Ik ben niet meer bezig met fotografie als een kunstvorm. Ik geloof dat het in potentie het beste medium is om de mens aan zichzelf en zijn medemens te verklaren.”

„Beste fotografische tentoonstelling”

”The Family of Man” wordt wel „de beste fotografische tentoonstelling ooit gerealiseerd” genoemd. De expositie werd in 1955 samengesteld door Edward Steichen (1878-1973). De collectie ging de hele wereld over en trok in de jaren 50 en 60 van de vorige eeuw meer dan 9 miljoen bezoekers.

Vijftig jaar geleden –in 1964– kwam de collectie aan het eind van haar wereldreis en werd zij door de Amerikaanse regering aan het groothertogdom Luxemburg geschonken. Steichen zelf wilde dat „het belangrijkste werk van zijn leven” zijn definitieve plaats kreeg in Château de Clervaux.

De expositie bestaat uit 503 foto’s die Steichen koos uit een totaal van 2 miljoen beelden. Er is werk van 273 fotografen te zien, uit 68 landen. Onder anderen van de Nederlanders Emmy Andriesse, Eva Besnyö, Ed van der Elsken, Cas Oorthuys en Nico Jesse.

In 2003 werd ”The Family of Man” op de lijst Memory of the world van Unesco geplaatst.

Sinds juli 2013 is de tentoonstelling weer te bezichtigen, daarvoor was ze enkele jaren gesloten in verband met restauratie. Bij de expositie kan een audiogids worden gebruikt, onder andere in het Nederlands.