voor indringende maatregelen in het bedrijfsleven. Het bedrijfsleven wordt de laatste tijd geplaagd door de ene affaire na de andere - zoals WOL, Enron, Ahold, Parmalat, Adecco en Koninklijke Olie/Shell. De aard van deze affaires verschilt. Niet altijd is er sprake van fraude. Shell heeft de oliereserves verkeerd ingeschat. Van de uitzendonderneming Adecco is nog onduidelijk in hoeverre dit een schandaal wordt. Is het vergelijkbaar met Ahold, of met Parmalat? Een van de bestuurders heeft dit tegenover de media ontkend. De buitenwereld is er niet gerust op. Een journalist van NCR Handelsblad zette boven een artikel: ”Wachten op nieuwe schandalen”.

Rechtszaken
Voormalig WOL-bestuursvoorzitter Nina Brink is veroordeeld omdat zij, in strijd met de waarheid, heeft gezegd dat zij geen aandelen had verkocht. De voormalige financiële topman van Enron, Fastow, heeft onlangs schuld bekend. Hij voegde eraan toe dat het destijds de bedoeling was geweest beleggers te misleiden en de beurskoers en de kredietbeoordeling kunstmatig op te krikken.

De Vereniging van Effectbezitters (VEB) is naar de rechter gestapt met het verzoek de jaarcijfers van Ahold te vernietigen en deze over een periode van zes jaar opnieuw te laten vaststellen. Ahold heeft hiertegen geprotesteerd in een advertentie. Een merkwaardige stap van het bedrijf. De kosten van deze rechtszaak zijn verwaarloosbaar ten opzichte van de kosten die het bedrijf al maakt om de problemen als gevolg van de boekhoudfraude op te lossen.

„Iedereen pakt wat hij pakken kan.” Dat stelt de hoogleraar Maassen van den Brink. Volgens haar komt uit onderzoek naar onoorbare praktijken een gemengd beeld naar voren. Zij vermeldt dat ongeveer de helft van de managers weinig „morele” problemen heeft en akkoord kan gaan met een frauduleus financieel verslag. Oplichters in het bedrijfsleven zijn van alle tijden, zo schrijft zij (in Het Financieele Dagblad van 15 januari).

De hoogleraar is van mening dat economische prikkels een indringende rol spelen bij fraude. Een belangrijke oorzaak van affaires zijn de grote aantallen opties die managers krijgen of hebben gekregen. Het leidt ertoe dat zij koste wat het kost de koers van het aandeel van de onderneming willen opdrijven.

Zij stelt de vraag wat er moet worden gedaan om boekhoudfraude in de toekomst te voorkomen. Zoals bij veel normafwijkend gedrag, moet fraude door preventie en repressie worden bestreden. De gedragscode van de commissie-Tabaksblat kan hierbij helpen. Beperking van het aantal opties kan preventief werken. Daarnaast moeten de mogelijkheden tot strafrechtelijke vervolging van frauderende topmanagers worden vergroot.

Samen in de cel
Sinds een paar jaar is men in de VS en Europa druk in de weer met het invoeren van regelgeving om nieuwe boekhoudschandalen en frauduleuze praktijken te voorkomen. In Nederland is recent de gedragscode van de commissie-Tabaksblat na uitgebreide discussie definitief geworden. Het niet naleven van deze code is niet strafbaar.

Heel anders is het in de VS. Daar is de Sarbanes-Oxley-wet ingevoerd. Deze is heel wat pittiger dan de code-Tabaksblat. Een deskundige stelt: „Als de Sarbanes-Oxley-wet een paar jaar geleden in Nederland was ingevoerd, hadden Cees van der Hoeven en Nina Brink nu samen in de cel gezeten” (Het Financieele Dagblad, 17 januari).

Het is een verantwoordelijkheid van in het bijzonder de politiek om regelgeving te ontwikkelen en in te voeren die de geldzucht in de samenleving in goede banen leidt. Wat dat betreft kunnen we nog wel iets leren van de VS. De Sarbanes-Oxley-wet is in Europa niet populair, maar is wel effectief.

In Europa geloven we meer in gedragscodes. Codes zijn in de praktijk helaas vaak mooie woorden. We zullen wetgeving nodig hebben die regelingen verbiedt die stimuleren tot fraude, zoals overdadige bonus- of optieregelingen. Financiële constructies via belastingparadijzen als de Kaaimaneilanden zullen moeten worden verboden.

Bedrijven doen er verstandig aan een systeem in te voeren om de eigen organisatie door te lichten op risico’s van incidenten, waaronder fraude. Zij hebben een systeem nodig van risicobeheersing voor de gehele organisatie - van hoog tot laag en voor alle facetten en onderdelen. Doet men dit niet, dan blijft men steken bij symptoombestrijding, wat veel kostbaarder kan zijn.

Een integraal systeem van risicobeheersing kan frauduleuze praktijken in een vroeg stadium aan het licht brengen en heeft daarom mede een afschrikwekkende werking. Het verdient aanbeveling de toepassing van een dergelijk systeem verplicht te stellen en bijvoorbeeld te laten inspecteren door de controlerende (externe) accountant.

Paulus schreef aan Timótheüs: „Want de wortel van alle kwaad is de geldzucht” (1 Tim. 6:10). Hij is niet de eerste die ons waarschuwt. Koning Salomo schreef al: „Die het geld liefheeft, wordt van het geld niet zat; en wie de overvloed liefheeft, wordt van het inkomen niet zat.” Prediker stelt kortweg: Geld maakt niet gelukkig. Bij zo’n tekst kunnen we naar anderen kijken, maar misschien herkent een lezer dit bij zichzelf. Als dat zo is, is het zaak dat we ons hiervan bekeren.

De auteur is werkzaam als adviseur in het bedrijfsleven.