De christelijke ggz-instelling Eleos beleeft drukke tijden. In de ggz-sector volgt de ene verandering de andere op. Door een financiële crisis bij de organisatie belandde vorig jaar een deel van de medewerkers op straat. Ook de cliëntenraad van de hulporganisatie zit niet stil. „De huidige interim-bestuurder Gijsbert Buijs heeft besloten maandelijks met ons te overleggen in plaats van eens per twee maanden”, aldus Kees van Iwaarden, die behalve in de cliëntenraad ook in het dagelijks bestuur is vertegenwoordigd. Samen met Henk Floor, medelid van de cliëntenraad, rondde hij de afgelopen zomer een diepgaand, door de raad zelf opgezet en uitgevoerd intern onderzoek af naar de manier waarop het geloof in de hulpverlening binnen Eleos functioneert. Uitkomst: nogal wat hulpvragers herkennen Eleos niet als christelijke instelling waarin vragen op het snijvlak van geloof en psychiatrie een plek krijgen. Het beleid rond bidden en Bijbellezen is niet voor elke vestiging van Eleos even duidelijk.

Een eerste betekenisvolle stap op weg naar verbetering is inmiddels een feit. Samen met de evangelische instelling voor ggz- en verslavingszorg De Hoop trok Eleos afgelopen september de Groningse godsdienstpsychologe dr. Hanneke Schaap-Jonker aan om nieuwe methodieken te ontwikkelen voor patiënten die behalve met psychische problemen worstelen met religieuze vragen. Volgens Van Iwaarden, die zichzelf tot de thuislezers rekent, is Schaap voor Eleos „de juiste vrouw op het juiste moment.”

Floor, die behoort tot de Gereformeerde Gemeenten, vult aan: „Voor ons rapport hadden we net vastgesteld dat er bijna geen praktische handvatten zijn voor geloof in de hulpverlening toen we ontdekten dat Schaap een methodiek had ontwikkeld voor kinderen bij wie zich als gevolg van autisme een vertekend Godsbeeld dreigde te vormen. Daar waren we zo enthousiast over dat we toen al hebben gezegd: Eleos moet zorgen dat er ook zulke richtlijnen komen voor patiënten met borderline, een depressie of schizofrenie. Met de komst van Schaap hebben we er alle vertrouwen in dat het daar nu ook van komt.”

In het rapport benadrukt de cliëntenraad al vanaf 2009 signalen te ontvangen dat hulpvragers teleurgesteld zijn over de manier waarop sommige hulpverleners vragen over de Bijbel, de kerk en het geloof kunnen afdoen. Van Iwaarden: „Let wel: niet dé hulpverleners, of álle hulpverleners; sommige. In een van de beschermende woonvormen vroeg een bewoonster aan een begeleidster: Zou je vandaag een gebedje met me willen doen? Het antwoord was: „Ik? Ik heb geen vrijmoedigheid.” En daarmee was de kous af. Toen ik even later hoorde dat sollicitanten bij deze woonvorm wel doorgezaagd worden over hun visie op het aanbod van genade dacht ik: Nu is de maat vol. We moeten organisatiebreed in kaart gaan brengen hoe we als Eleos ons personeel toerusten. Welke plannen zijn er en wie ziet erop toe dat die worden uitgevoerd.”

Floor: „Hoe is Eleos ontstaan? Toch vanuit de kerken, vanuit een Bijbelse bewogenheid met mensen met psychische klachten? Na de fusie waaruit Eleos in 2000 ontstond, is dat kloppende, christelijke hart steeds meer op de achtergrond geraakt.” Van Iwaarden: „Geloof en hulpverlening gingen in de begintijd hand in hand. Na 2000 is Eleos al snel op één been gaan hinken. Vanaf die tijd is het alleen maar bergafwaarts gegaan.”

Floor: „Dat er na 2000 sterk is ingezet op verdere professionalisering is goed, maar Eleos is daar te ver in doorgeslagen. De praktijk is verzakelijkt, geformaliseerd. Is deze methode aantoonbaar effectief? – die vraag is ook binnen Eleos de norm geworden. Tobbende patiënten spontaan bemoedigen, of hun een boodschap meegeven vanuit Gods Woord verdwijnt dan al snel naar de achtergrond.”

Van Iwaarden: „Eleos is daar nog verder in doorgeslagen dan menig seculiere instelling. Zo’n tien jaar terug ben ik behandeld op de locatie Vrederust van de ggz Westelijk Noord-Brabant. Daar was een fulltimepastor die gewoon op het instellingsterrein woonde. Zo’n organisatie begreep dat je de vragen waar patiënten mee worstelen niet alleen vanuit de psychiatrie tegemoet kunt treden. Toen wij in 2011 in de cliëntenraad kwamen, was dat uitgangspunt bij Eleos nog niet geland. Zodoende kan het gebeuren dat medewerkers zeggen: Nee, wij kunnen niet met u bidden. En door het daarbij te laten de cliënt in de kou laten staan.”

Het negeren van vragen en wensen die te maken hebben met het geloof spitst zich binnen Eleos toe op de organisatieonderdelen waar cliënten 24 uur per dag verblijven, blijkt uit het rapport. Behalve om de beschermende woonvormen gaat het om kliniek de fontein in Bosch en Duin. Bijna een derde van de verblijvenden in kliniek of woonvorm ervaart matig of niet met geloofsvragen terecht te kunnen bij begeleiders. Het percentage is het hoogst in de woonvormen De Brug, Transitus-Lekkenburg, Juventum, De Sandeling, Siloam en De Toevlucht (Middelburg).

Eveneens ongeveer 30 procent ervaart een gebrekkige of in het geheel geen bereidwilligheid om met een begeleider te kunnen bidden, voornamelijk in de reformatorische tehuizen. Negatieve uitschieter is wederom De Toevlucht (Kapelle, Middelburg en Wemeldinge), waarbinnen meer dan de helft een afwijzing ervaart.

In de woonvormen zegt ongeveer de helft van de patiënten bovendien te willen dat de rol van het geloof in het hulpverleningstraject meer aan de orde komt, net als in de kliniek. Pogingen om dit aan te kaarten bij het personeel van de fontein strandden veelal op gebrek aan durf, blijkt uit het rapport. De cliëntenraad noemt dit opmerkelijk. Floor: „Eleos kan zich niet achter de patiënt verschuilen. Bewoners van een ggz-instelling zijn veelal passief ingesteld, dat is in de psychiatrie algemeen bekend.”

Van Iwaarden: „Iemand met een depressie kan boos zijn op God. Waarom laat Hij dit toe? Of, zo iemand kan zijn depressie opvatten als de zoveelste bevestiging dat hij ook in Gods ogen niet meetelt. Om zo’n worsteling kun je als hulpverlener niet met een boog heenlopen. Daarom vragen we aandacht voor de vraag: Welke functionaris pakt dit op en wie legt het contact met het pastoraat?”

Floor: „De essentie van wat we zeggen, is eigenlijk: Als je weet wie je doelgroep is, weet je ook wat de hulpverleners aan vragen kunnen verwachten. Bereid hen daar dan ook op voor, rust hen toe en stel hun houding in dezen al in de sollicitatieprocedure aan de orde. Houd het niet, zoals nu, bij vage en filosofische visiedocumenten, maar kom met praktische handvatten. Én zorg dat de samenwerkingsrelatie met het pastoraat organisatorisch beter is ingebed.”

Van Iwaarden: „We zeggen natuurlijk niet dat de hulpverlener elk verzoek om gezamenlijk te bidden meteen moet honoreren. Er kan gebrek aan vrijmoedigheid zijn. Deze zaken liggen teer. Ook zeggen we niet dat de telefoniste al bij het eerste contact een preek moet houden. We vinden wel dat Eleos in alles moet uitstralen een christelijke organisatie te zijn; van de telefoniste tot de eerste geneeskundige.”

Floor: „Het christelijk hart van Eleos moet weer gaan kloppen. Het geloof moet niet de slagroom zijn op het toetje, maar het zuurdesem dat het hele hulpverleningstraject doortrekt.”

Merkt de cliëntenraad behalve aan het aantrekken van godsdienstpsychologe Schaap aan nog meer zaken dat het bestuurder Buijs ernst is met het oppoetsen van het Eleosprofiel? Floor, opgetogen: „Ja, door de hele organisatie heen ontstaat nieuw elan, nieuwe vitaliteit. Het is Buijs’ ambitie om op de onderdelen over het geloof in de cliënttevredenheidsthermometer weer een dikke voldoende te gaan scoren. Zijn besluit om prioriteit te geven aan protocollen en methodiek waarin het geloof beter is geïntegreerd wordt breed gedeeld. Iedereen is het erover eens dat we niets hebben aan studeerkamergeleerdheid. Wetenschappelijke inzichten moeten landen in de praktijk.”

Van Iwaarden: „In de cliëntenraad zeggen we weleens: Eigenlijk is het beschamend. Een interim-bestuurder die het geloof geheel op eigen wijze invult, doet in korte tijd meer voor de identiteit van Eleos dan reformatorische bestuurders voor hem in jaren hebben gedaan.”

Reactie interim-bestuurder

„Psychiatrische aandoeningen en geloof zijn op een ingewikkelde manier met elkaar verknoopt. Het is binnen Eleos echter geen automatisme gebleken om geloof en hulpverlening op een passende wijze op elkaar te betrekken.” Met die woorden onderschrijft interim-bestuurder drs. G. Buijs van Eleos de belangrijkste bevindingen van de cliëntenraad.

„Zorg, aandacht en permanente professionalisering” zijn volgens Buijs geboden om geloof in de hulpverlening weer de juiste plek te geven bij Eleos. Net als de cliëntenraad ziet hij het aantrekken van godsdienstpsychologe Schaap als belangrijke concretisering „van het vaste voornemen om de meerwaarde van onze werkwijze voor cliënten verder te vergroten.” Onze reeds bestaande expertise op dit terrein kan verder worden ontwikkeld en verbreed, aldus Buijs.

Buijs wil verder gaan werken aan „vernieuwende relaties” tussen ggz-hulpverleners van Eleos en het pastoraat. Concretisering daarvan zijn de leergang psychiatrie die Eleos de komende zomer breed gaat aanbieden aan ambtsdragers en de regionale ambtsdragersconferenties die Eleos afgelopen zomer heeft georganiseerd, stelt Buijs.