Rampen zijn een veelvuldig voorkomend verschijnsel dat een aanzienlijk deel van de wereldbevolking treft. In zoverre zijn ze geen uitzondering op het normale leven. Ik wil betogen dat ‘natuurrampen’ vooral in wisselwerking met de samenleving optreden, en met de natuur zelf meestal niet veel te maken hebben. Ze zijn eerder het gevolg van verkeerde (overheids)beslissingen en ingrepen in de natuur.

Veel mensen zijn het slachtoffer van foute beslissingen over de locatie van nederzettingen, het gebrekkig opvolgen van voorschriften, corruptie of wanbeheer van natuurlijke hulpbronnen. Zo kan excessieve houtkap in de bovenstroom van rivieren overstromingen en aardverschuivingen veroorzaken. Een sprekend voorbeeld is de orkaan Mitch. Die had een grote impact op nederzettingen op hellingen die daar waren verrezen door ongecontroleerde stadsuitbreiding en grondspeculaties.

Doden bij aardbevingen vallen vaak doordat de instructies voor aardbevingsbestendig bouwen worden genegeerd. Ook hongersnood kan soms beter verklaard worden vanuit overheidsbeleid en andere economische gegevens dan uit neerslagdata of zelfs de beschikbaarheid van voedsel.

Rampen zijn dus geen incidenten. Ze kunnen beter worden beschouwd vanuit processen van maatschappelijke ontwikkeling en menselijk ingrijpen in de natuur.

Gedateerd

De technocratische manier om naar rampen te kijken als een natuurlijk fenomeen met een louter externe oorzaak is inmiddels gedateerd. Veel bepalender voor de aard en ernst van een ramp is de zogeheten kwetsbaarheid. Die is geen natuurlijk gegeven, maar wordt veroorzaakt door politieke, economische en sociale factoren. Rampen vinden bovendien plaats in een complexe wereld, waardoor een ramp op het ene terrein onmiddellijk doorwerkt op andere terreinen, zoals bleek bij de kernramp na de aardbeving en tsunami in Japan.

Daarnaast is de samenleving zelf steeds ingewikkelder geworden, verkokerd, stroperig in besluitvorming en gebrekkig in coördinatie, waardoor een effectieve respons op rampen wordt belemmerd. Rampen ondermijnen de veerkracht van de samenleving en van individuen die daarna gevoeliger worden voor een volgende tegenslag.

Dat rampen niet alleen meer gezien worden als gevolg van een externe natuurlijke dreiging, maar vooral ook als een maatschappelijk proces heeft ook veel pluspunten. Sociale, economische en politieke processen kunnen immers positief beïnvloed worden. Dat maakt verbeteringen in de toekomst mogelijk.

Veerkracht

Een tegenwicht tegen kwetsbaarheid voor rampen is bijvoorbeeld veerkracht: in hoeverre is een persoon, huishouden, gemeenschap of samenleving of zelfs een land in staat om rampen te weerstaan en te boven te komen? Veerkracht houdt onder meer in dat slachtoffers van een ramp zelf de nodige capaciteiten hebben om hun leven weer op de rails te krijgen. Zij zijn niet louter slachtoffer, maar zijn in staat zichzelf en nabije getroffenen te helpen, lering te trekken uit vorige ervaringen en zichzelf verder te ontwikkelen en aan te passen. Veerkracht kan worden versterkt.

In Azië zijn verschillende voorbeelden bekend waarbij op deze wijze door gemeenschapsinitiatieven minder slachtoffers vallen bij overstromingen en de bevolking er zelf weer sneller bovenop komt door een goede voorbereiding en respons.

Of veerkracht altijd een beslissend middel is om rampen het hoofd te kunnen bieden is nog wel onderwerp van discussie. Soms gaat de neoliberale staat er wel erg gemakkelijk van uit dat iedereen even veerkrachtig is. Zo lijkt hij de verantwoordelijkheden en lasten op de samenleving af te wentelen.

Rampencultuur

Sommige samenlevingen zijn zodanig vatbaar voor rampen dat deze mede de organisatie van de samenleving hebben bepaald en ook in de lokale cultuur hebben doorgewerkt. Paalwoningen in overstromingsgebieden en het zaaien van gewassen op verschillende tijden in het seizoen zijn daarvan enige voorbeelden. Ook in het Maasgebied van Zuid-Limburg is er sprake van een lokale rampencultuur, ontstaan door de ervaringen met de regelmatige overstromingen van de Maas.

De vanzelfsprekende omgang met rampen als onderdeel van de lokale identiteit en subcultuur kan zo een adequaat antwoord zijn van de getroffenen van een ramp zelf. Dat moet worden verwerkt in de bredere aanpak van rampen.

De auteur is voormalig hoogleraar rampenstudies aan Wageningen University. Dit artikel is een bewerking van zijn afscheidsrede van vorige week donderdag, over ”Rampen in het leven van alledag, het alledaagse leven van rampen”.