Tussen evangelicalen en rooms-katholieken is meer wat hen bindt dan wat hen van elkaar scheidt. Tot die conclusie kwamen vertegenwoordigers van de Wereldwijde Evangelische Alliantie (WEA, in het Engels: World Evangelical Alliance) en de Rooms-Katholieke Kerk vorige maand in de Duitse stad Bad Blankenburg, waar zij een week lang theologische gesprekken voerden. De ontmoeting was de vijfde in een in 2009 begonnen „consultatieproces.” Volgend jaar willen de overlegpartners ter afsluiting van dit proces in Canada een gemeenschappelijke theologische verklaring presenteren. De verklaring zal dertig pagina’s gaan omvatten, stelt Rolf Hille, directeur oecumenische aangelegenheden van de WEA. Ze zal de nadruk leggen op het gemeenschappelijke christelijke geloof, „zonder verschillen in theologie en levenspraktijk te negeren.”

Hille noemt de theologische gesprekken een belangrijk teken van de verbondenheid die er bestaat tussen protestantse en rooms-katholieke christenen op weg naar het 500-jarig jubileum van de Reformatie in 2017. Het gaat er volgens hem om om op het fundament van de Heilige Schrift bijeen te komen en begrip voor elkaar te ontwikkelen. De WEA-vertegenwoordiger stelt dat de Rooms-Katholieke Kerk met haar „conservatieve houding” veel dichter bij de evangelicale beweging staat dan de „liberale protestantse volkskerk” in Duitsland, de EKD.

Zijn collega prof. Schirrmacher beaamt dit ten volle. Hij meldde al eerder dat het Vaticaan en vertegenwoordigers van de wereldwijde evangelicale beweging in 2017 mogelijk met een gezamenlijk zendingsdocument komen. Hij heeft de laatste tijd regelmatig paus Franciscus gesproken en hoopt op 16 november opnieuw met de paus over diverse zaken van gedachten te wisselen. „De WEA heeft met vertegenwoordigers van het Vaticaan constructieve gesprekken gevoerd over ethische en maatschappelijke onderwerpen, maar het onderhoud met de paus zal –naast de problematiek van de christenvervolging– vooral theologische vraagstukken betreffen.”

Welke vooral?

„Dat zijn de traditionele vraagstukken van de rechtvaardiging, de kerk, het ambt, de paus, kwesties die al tijdens de Reformatie aan de orde kwamen. De paus had een voorstel gedaan om op 16 november als uitgangspunt van ons gesprek de consensus over de rechtvaardiging uit 1999 te nemen, maar dat is een gezamenlijk document van de Rooms-Katholieke Kerk en de Lutherse Wereldbond waarin zaken staan die door gereformeerden, evangelischen en baptisten soms geheel anders beoordeeld worden. Daarom heeft de paus voorgesteld dat we alleen praten over de kern van dit document: de rechtvaardiging door het geloof alleen.”

En is op dat punt overeenstemming gerezen?

„Als men afgaat op de officiële documenten van de Rooms-Katholieke Kerk dan wordt gesteld dat het geloof niet zonder de werken kan, dat wil zeggen: er kan pas vergeving van zonden worden ontvangen als men innerlijk en van harte boete doet. Vandaar dat katholieken spreken over de onmisbaarheid van de werken. Protestanten en evangelischen spreken ook van ”werken”, maar zij bedoelen daarmee geen menselijke verdiensten maar vruchten van genade. Katholieke exegeten merken nu op dat de positie van de Reformatie de juiste is. Het probleem is dat de kwestie van geloof en werken historisch belast is en een open discussie bemoeilijkt. Er is in ieder geval een groot onderscheid tussen de officiële leer van Rome en wat er op het grondvlak van de kerk geleerd wordt.”

Toch was u ook erg enthousiast over het officiële document van de paus, de apostolische exhortatie ”Evangelii Gaudium”.

„Er is daarvan terecht gezegd dat van de 160 pagina’s 140 onbekommerd door evangelischen en protestanten is over te nemen. Als men niet zou weten wie de schrijver was, zou men het document kunnen zien als geschreven door iemand uit eigen kring. In het document wordt klip-en-klaar gezegd dat iedereen die het Evangelie gelooft en dit verkondigt, onfeilbaar is, net als de paus. Het geloof is een gave van God en een reactie op het Woord van God. Opvallend is dat er vooral uit de Schrift wordt geciteerd en geen uitspraken van voorgaande pausen en concilies aangehaald worden. De exhortatie eindigt met het aanroepen van Maria en de mariologie vormt een van de hoofdverschillen met de evangelischen. We hebben dat ook aan de orde gesteld in het gesprek met de paus. Tijdens besprekingen met zijn naaste medewerkers hebben we begrepen dat een dergelijk slot gangbaar is bij officiële documenten, maar ook dat de paus deze passage expliciet onder de druk van de curie moest toevoegen omdat het stuk anders te weinig katholiek zou zijn. Het gedeelte laat ook een heel andere stijl zien dan de rest die op hoofdlijnen spoort met het gedachtegoed van evangelischen.”

Dus toch meer theologische toenadering?

„In ieder geval de bereidheid om de theologische verschillen openlijk te bespreken. De Rooms-Katholieke Kerk keert zich steeds meer af van de liberale kerken en staat steeds meer open voor kerken die het Evangelie serieus nemen. Dat proces is al onder paus Benedictus XVI begonnen. Ook onder Johannes Paulus II waren er ontmoetingen met protestanten, maar die speelden zich af tijdens vriendelijke en officiële audiënties die nauwelijk wat opleverden. Onder Benedictus XVI is er veel veranderd, met name door zijn boeken over Jezus. Deze zijn door evangelischen enthousiast ontvangen, niet alleen omdat de historische betrouwbaarheid van de heilsfeiten serieus genomen wordt, maar ook omdat gezegd wordt dat iedere christen een persoonlijke relatie moet hebben met Jezus Christus. Verder verwijs ik naar zijn opmerking tijdens de ontmoeting met protestanten in Erfurt in 2011, dat de vraag van Luther naar een genadige God een legitieme en relevante vraag is voor ieder christen.”

Maar uw critici zullen zeggen dat de officiële leer niet is veranderd.

„Dat zeggen ze inderdaad en dat klopt ook. We zijn van mening dat de hoofdverschillen nog steeds die van kerk en ambt, Maria en de paus betreffen, maar wat er aan positiefs gebeurt, willen wij ook positief tegemoet treden. De Wereld Evangelische Alliantie is niet veranderd, maar Rome. Het is niet zo dat wij toenadering tot Rome hebben gezocht, maar omgekeerd is de uitnodiging van het Vaticaan uitgegaan. Er is steeds meer begrip over en weer gekomen.”

Kan men zeggen dat Rome dichter bij de Reformatie gekomen?

„Niet wat betreft de Reformatie als historische gebeurtenis. Rome ziet die als een verschijnsel dat niet alleen geleid heeft tot het schisma in de kerk, maar ook tot de verlichting en de secularisatie. Wel dichter bij de Reformatie als het gaat om de kernnoties van het Evangelie. Als katholieke exegeten de Reformatie theologisch gelijk geven, moeten we ook geduld opbrengen met betrekking tot de status van de officiële documenten. Als zelfs op dat niveau de huidige paus zaken verwoordt die conform de Reformatie zijn, kunnen we niet altijd kritisch blijven reageren.”

„De Katholieke Kerk oogt evangelischer”

Directeur ds. Jan Wessels van de Evangelische Alliantie, de Nederlandse tak van de WEA, herkent zich in de stelling van Schirrmacher dat Rome zich ontworstelt aan de vrijzinnigheid. „Er is een toenemend zoeken naar de betekenis van Jezus en naar wat de Bijbel zegt. Rooms-katholieken en evangelischen beseffen dat de wereld steeds meer seculariseert en dat de witte gebieden in Nederland toenemen waar de presentie van Jezus Christus nauwelijks aanwezig is. Dat alles leidt tot een gezamenlijk nadenken over wat de kerk kan betekenen met haar missionaire opdracht in de wereld.”

Natuurlijk zijn er „ongelooflijke verschilpunten” over de kerk, de eucharistie en de paus, erkent ds. Wessels, maar je merkt dat de consensus over de rechtvaardiging in 1999 veel heeft losgemaakt. „Ik wil niet zeggen dat dé angel eruit is, maar hij is er wel voor een deel uit. Rome is een wereldkerk waar de dingen langzaam veranderen. Niet de officiële leer is gewijzigd, maar wel de rooms-katholieke theologen. De invloed van Afrika en andere werelddelen op Rome wordt groter. De Rooms-Katholieke Kerk oogt evangelischer en paus Franciscus is er hét voorbeeld van.”

Natuurlijk gaan de dingen langzaam, aldus ds. Wessels, en de curie in Rome houdt de ontwikkelingen tegen omdat zij veel meer op het Westen is georiënteerd. „Maar de vraag is: willen wij openstaan voor de veranderingen of laten wij ons enkel leiden door wat de Heidelbergse Catechismus zegt over de paapse mis? De uitdagingen van deze tijd zijn anders dan die van de Reformatie. Je kunt wel zeggen: het is allemaal vervlakking het gesprek met Rome, maar misschien moeten we door deze gevoeligheden heen. Ik merk in dit alles toch iets van het werk van de Geest. De kerkelijke kaart is aan het veranderen, omdat de wereld is veranderd.”

Dialogen krijgen steeds meer vorm

Wereldwijd zijn er initiatieven die de kloof tussen Rome en Reformatie proberen op te lossen. Spraakmakend in Amerika was de beweging Evangelicals and Catholics Together in 1994, waarbij onder anderen de behoudende Anglicaanse theoloog J. I. Packer betrokken was. De beweging is baanbrekend geweest omdat ze enerzijds de verschillen tussen Rome en Reformatie niet verzweeg en verdoezelde en anderzijds de gemeenschappelijke overtuigingen onderstreepte.

Er is volgens de Amerikaanse theologen Mark Noll en Carolyn Nystrom sinds de jaren vijftig meer wederzijdse erkenning en begrip gekomen, wat zijn weerslag heeft gehad in officiële dialogen en verklaringen. Noll en Nystrom stellen dat rooms-katholieken en protestanten fundamentele overeenkomsten hebben bereikt ten aanzien van de centrale geloofsstukken, zoals de Drie-eenheid, de Schrift, de zonde van de mens, de reddende liefde van God voor het menselijk geslacht en de verlossende kracht van de Heilige Geest. Al zijn er verschillende interpretaties en invullingen die te maken hebben met de verschillende geloofstradities, dat neemt niet weg dat men „in wezen” dezelfde genade van Christus belijdt.

De grootste verschillen hebben volgens beide schrijvers vooral betrekking op de kerk, waarbij als voorbeelden genoemd worden het pausschap, de plaats van Maria, de sacramenten en het celibaat. De verschillen tussen protestanten en katholieken met betrekking tot de grondslagen van het christendom zijn echter „minimaal” vergeleken met die tussen het traditionele christendom enerzijds en de seculiere wereldbeschouwing of het theologisch modernisme in protestantse kerken anderzijds.

In oecumenische dialogen zijn er talrijke gesprekken gevoerd en overeenkomsten bereikt. Het gezamenlijke rapport ”Towards a Common Understanding of the Church” (1991) van de Wereldraad van Kerken en de Wereldbond van Gereformeerde Kerken (WARC) stelt dat de gemeenschappelijke basis die beide kerken verenigt, aanzienlijk groter is dan gewoonlijk is aangenomen. Relevant zijn ook de gesprekken van de Joint Working Group (JWG) met de Rooms-Katholieke Kerk en de Wereldraad van Kerken. De JWG werd in 1965 opgericht in de nasleep van het oecumenedecreet van het Tweede Vaticaans Concilie. Er zijn projecten tot stand gekomen op het punt van de doop en de participatie van de Rooms-Katholieke Kerk in nationale en regionale raden van kerken. De JWG is een consultatief forum, met als doel dat de Wereldraad van Kerken en de Rooms-Katholieke Kerk elkaar in een werkelijke gemeenschap (koinonia) kunnen ontmoeten.

Op hoog niveau wordt er druk gewerkt aan vergaande overeenstemming tussen luthersen en katholieken. Cruciaal is het genoemde document ”From Conflict to Communion”, een rapport van de luthers-katholieke commissie van eenheid in 2013. Het is een inventarisatie van de onderlinge verhoudingen met het oog op de komende herdenking van de Reformatie in 2017. De commissie neemt als leidraad de leer van de rechtvaardiging, waarin beide kerken elkaar herkennen. Er is meer wat de kerken verbindt dan scheidt, zo geeft het document aan. Gemeenschappelijk is het geloof in de Drie-enige God en de openbaring in Jezus Christus, evenals de basiswaarheden van de leer van de rechtvaardiging.

In opdracht van de besturen van de Evangelische Alliantie (EA), de Verenigde Pinkster- en Evangeliegemeenten (VPE) en de Bisschoppenconferentie van de RKK heeft de commissie voor de dialoog tussen EA, VPE en RKK in 2012 en 2013 een gespreksronde gehouden over het gebed. Een onderwerp voor een nieuwe gespreksronde is wat de EA, de VPE en de RKK van elkaar kunnen leren en hoe ze elkaar kunnen ondersteunen bij de ”nieuwe evangelisatie”, de uitdaging van de kerk ten aanzien van evangelisatie in de 21e eeuw.

De Rooms-Katholieke Kerk telt rond de 1,2 miljard leden. De WEA vertegenwoordigt zo’n 600 miljoen in theologisch opzicht conservatieve protestanten die als ”evangelicals” worden getypeerd. De EA is een missionaire netwerkorganisatie in Nederland waar ruim 120 organisaties, 6 kerkgenootschappen en enkele honderden gemeenten en afzonderlijke personen aan deelnemen.