Vreemd is het dus niet dat Antwerpen uitpakt met twee tentoonstellingen over de drie monotheïstische godsdiensten. Het gloednieuwe Museum aan de Stroom (MAS) zoomt in op de „heilige plaatsen” van jodendom, christendom en islam, terwijl de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience hun „heilige boeken” belicht.

Ka’ba

Het parcours van de tentoonstelling in het MAS –die uitgaat van de gelijkheid van de drie godsdiensten– volgt de weg die pelgrims afleggen: het vertrek, de reis, het bezoek aan een heiligdom en de terugkeer. Een van de topstukken is een vergulde sleutel van de Ka’ba, het heiligdom in Mekka in Saudi-Arabië dat jaarlijks miljoenen moslims trekt. De sleutel werd ingevlogen uit Istanbul, waar hij wordt bewaard in een schrijn, samen met de staf van de profeet Mohammed. Wereldwijd zijn er 58 sleutels tot het heiligdom, waarvan er 54 in het bezit zijn van het Topkapi Museum in de Turkse stad.

Klaagmuur

In het midden van de tentoonstelling in het MAS staat een maquette van Jeruzalem, een belangrijke plaats voor de drie religies. Voor christenen is het de stad waar Christus is gekruisigd en opgestaan en waar de Heilig Grafkerk staat. De Tempelberg in Jeruzalem is voor joden een heilige plaats omdat de Westelijke Muur –beter bekend als de Klaagmuur– het enige is wat nog resteert van het oude complex. Op dezelfde berg bevinden zich de Rotskoepel en de al-Aqsamoskee, de belangrijkste islamitische centra na Mekka en Medina. Vanaf hier zou de hemelreis van de profeet Mohammed hebben plaatsgevonden.

Dat bedevaarten niet alleen in de middeleeuwen werden gemaakt, laten enkele filmpjes zien. Daarin vertellen joodse, christelijke en islamitische Antwerpenaren over hun reis naar Jeruzalem.

Voor de jood Jakob Werner was dat een emotionele gebeurtenis. „Het zal aan de goddelijkheid niets veranderen”, zegt hij, „maar wel aan onszelf. De Muur is maar een paar meter steen. Maar daar staan we dicht tegen eeuwen geschiedenis aan.”

Even verderop hangt een schilderij van Marc Chagall van de Westelijke Muur. De in Vitebsk –nu Wit-Rusland– geboren kunstenaar reisde in 1931 voor de eerste keer naar Palestina en raakte diep onder de indruk van het landschap en de Bijbelse plaatsen. Toen liep er blijkbaar nog een smal straatje langs de Klaagmuur. Een paar mannen bidden in de richting van de muur, terwijl anderen er tegenover in de zon zitten.

Dode Zeerol

Wie jodendom, christendom en islam echt wil leren kennen, moet hun boeken lezen. De tentoonstelling ”Heilige boeken” is te zien in de historische Nottebohmzaal in de Hendrik Consciencebibliotheek, waar kasten met eeuwenoude boeken tot het plafond reiken.

De oudste tekst is een Bijbelfragment op perkament, gevonden in een stenen kruik in een grot bij Kirbet Qumran aan de Dode Zee. Op het manuscript uit het midden van de eerste eeuw staan delen van Psalm 31, 33 en 34. Daarnaast: papyrusfragmenten uit het begin van de derde eeuw, met daarop passages uit brieven van de apostel Paulus aan de christenen in Thessalonica. Britse archeologen vonden ze in de negentiende eeuw in een oude afvalstortplaats, ergens in Egypte.

Armenbijbel

In vitrines liggen tientallen eeuwenoude uitgaven van de Tenach, de Bijbel en de Koran. De zogenoemde ”Armenbijbel” uit de vijftiende eeuw laat zich lezen als een stripboek. Hij bevat afbeeldingen uit het Oude en Nieuwe het Testament die aan elkaar verwant zijn. De Bijbel ligt opengeslagen bij een illustratie van de opgestane Christus, met links een afbeelding van Simson die de poorten van de stad Gaza wegdraagt en rechts een van Jona die door een grote vis op het droge wordt uitgespuugd. De Latijnse teksten links- en rechtsboven verklaren het verband: zoals Simson de poorten van de stad wegnam, zo opende Christus de poort van het graf. En zoals Jona drie dagen en nachten in de buik van de vis doorbracht en toen bevrijd werd, zo verliet Jezus na drie dagen het graf.

De eerste gedrukte Bijbel, van Johannes Gutenberg, is zelfs nog iets ouder dan de Armenbijbel. Het werk stamt uit 1454-1455, en daarmee is het het eerste volledige boek dat in Europa werd gedrukt. De oplage bestond uit 150 à 180 exemplaren, waarvan er wereldwijd 48 bewaard zijn gebleven. Daarvan is elk exemplaar uniek, omdat kopiisten aan de gedrukte tekst initialen en titels in rode inkt toevoegden, en hier en daar ook randversieringen – net zoals monniken eeuwenlang hadden gedaan.

De dubbeltentoonstelling ”Heilige plaatsen, heilige boeken” is te zien in MAS | Museum aan de Stroom (tot 18 januari) en in Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience (tot 21 december) in Antwerpen. Klik hier voor meer informatie.