Wat doen we met het jubileum van de Reformatie in een postchristelijk Europa? Vooral voor protestanten schijnt het bijna vanzelfsprekend te zijn dat herdacht wordt dat het 500 jaar geleden is dat Luther met zijn 95 stellingen kwam, en er worden daarom vele jubileumactiviteiten voorbereid.

Maar de uitdaging is om niet alleen naar de Reformatie en het jubileum te kijken vanuit een protestants perspectief. Dat kan voorkomen worden door te spreken van het meervoud Reformaties, wat gebruikelijk is geworden in een deel van het Reformatie-onderzoek.

Luther werkte in een wereld waarin veel dingen veranderden en zich ontwikkelden. Als het om religieuze zaken gaat was de Reformatie van Luther de oorzaak voor andere confessionele reformaties zoals de rooms-katholieke reformatie, die gepaard ging met een vaak agressieve contrareformatie, en de doperse reformatie.

Maar ”Reformaties van de 16e eeuw” kan ook toegepast worden op andere aspecten van het leven. De 16e eeuw zag niet alleen een reformatie van kerk, theologie en spiritualiteit maar ook van het begrijpen van cultuur, wetenschap, onderwijs en politiek. En daarnaast was er een grote verscheidenheid van nationale en regionale ontwikkelingen gaande. Deze aspecten, opties en moeilijkheden moeten in acht worden genomen als het gaat om het jubileum van 500 jaar Reformatie in een postchristelijk Europa, en het is deze gevoeligheid die deze herdenking aantrekkelijk, relevant en zelfs fascinerend maakt.

McDonaldisering

Om op de openingsvraag een passend antwoord te krijgen, moeten we letten op een belangrijke verandering. De kerk is lokaal geworden, en de kerk is een optie geworden. Christen-zijn is een optie geworden. Je bent niet meer een christen maar je hebt ervoor gekozen om christen te zijn. De afnemende vanzelfsprekendheid van kerklidmaatschap betekent een groter bewustzijn van wat het betekent om christen te zijn. Het is een soort ”believing without belonging”. Een soort kerkelijke mobiliteit van dezelfde kleur als dat van mensen die van baan veranderen, verhuizen en meer denken in termen van flexibele relaties dan in vastomlijnde verplichtingen.

Kerk en religie zijn ook geraakt door wat de McDonaldisering van de maatschappij genoemd kan worden, in dit opzicht dat kerk en religie meer geconsumeerd worden als fastfood dan als een zelfgekookte thuismaaltijd.

Bron

De kerk en de christen hebben veel van hun geloofwaardigheid verloren, juist door niet helder, Bijbels en consequent te zijn. En juist op dit punt is de huidige situatie van de christelijke kerk in Europa vergelijkbaar met die in de vroege 16e eeuw. Wat Luther zag waren een theologie en een kerk die zich van de bron, van hun fundering en boodschap af hadden bewogen.

De leken van voor de Reformatie ervoeren de kerk als ver weg, bureaucratisch, geobsedeerd door macht en geld en de geestelijkheid als dom en ethisch laks. Dit is precies hoe velen vandaag de dag in Europa de kerk ervaren.

Naast deze religieuze déjà vu is de overeenkomst van de situaties ook op andere vlakken te zien. Economische instabiliteit, een wantrouwen in politiek en politici, desoriëntatie van vele jongeren, huwelijks- en familieproblemen: het zijn zaken die zowel nu spelen als in de 16e eeuw.

Boven op die vergelijking kan men over die tijd ook zeggen dat Europa gezien werd als postchristelijk of geseculariseerd, ondanks een groeiende aanwezigheid van religie en religieuze zaken.

Rechtvaardiging

Naast alle factoren die een rol speelden in de 16e-eeuwse Reformatie was het hart van de zaak de nieuwe theologie van Luther. Luthers belangrijkste doel was niet een hervorming van de maatschappij, niet een hervorming in de natuurwetenschap, geen herstructurering van het politieke en sociale leven in Europa, geen re-evaluatie van huwelijk, familie en onderwijs. Evenmin was zijn doel een hervorming van de kerk. Zeker, hij was zeer bezorgd over de staat van de geestelijkheid en het misbruik van de macht van de kerk, maar zijn belangrijkste, en voor hem existentiële, zorg was de relatie tussen God en mens. Meer specifiek de relatie tussen de heilige God en de zondige mens. Luther schreef in 1545 in het voorwoord van de eerste editie van zijn ”Verzamelde werken”, dat het was „alsof de poorten van het paradijs” voor hem opengingen. Zoals Luther en de Reformatie de kracht van het geloof op een onovertroffen manier lieten zien, zou er geen reformatie of welke andere reformatie dan ook geweest zijn zonder het centrale thema van de rechtvaardiging.

De herdenking van de Reformatie zou niet versimpeld moeten worden tot een simpel: „Luther is het antwoord voor de wereld van vandaag.” Maar als de kerk ervan overtuigd is dat het Evangelie van Luther een boodschap is voor alle tijden zou ze de herdenking van Luthers Evangelie kunnen gebruiken om die boodschap de wereld in te sturen, waarbij handig gebruiktgemaakt zou kunnen worden van de overeenkomsten van de tijd toen en nu, waarbij we ten minste zouden kunnen luisteren naar de antwoorden die toen gegeven werden op vragen die gelijk zijn aan vragen van vandaag.

Want het Europa van vandaag de dag kan niet begrepen worden zonder kennis van deze theologische dimensie. En het Europa van de toekomst kan net zo goed niet zonder deze theologische dimensie. Veel van de belangrijke problemen van vandaag kunnen herleid worden tot religieuze posities en overtuigingen, en ik ben ervan overtuigd dat in de komende jaren religie steeds belangrijker gaat worden, op nationaal niveau, op Europees niveau, maar ook wereldwijd.

Overeenkomsten

Een eerste overeenkomst kan het best gekarakteriseerd worden met het Duitse woord ”Orientierunglosigkeit”. Veel van de basiszekerheden zijn kwijtgeraakt of worden betwijfeld, en veel vooral jonge mensen verliezen hun waarden, waarvan seksualiteit de belangrijkste is, en hun zicht op de toekomst.

Een tweede overeenkomst tussen de 16e en de 21 eeuw is de religieuze tolerantie. Ook al ging het toen tussen twee christelijke confessies en leven we nu in een multireligieuze samenleving, de politieke en maatschappelijke impact zijn hetzelfde.

Verder ervaren beide tijdvakken de mogelijkheden, uitdagingen en gevaren van een mediarevolutie. De opkomst van de boekdrukkunst gecombineerd met de toenemende mogelijkheid van mensen om boeken te lezen en te kopen is soortgelijk aan de ontwikkeling die we zien bij digitale data en sociale media.

Ook economische thema’s raken elkaar: van corruptie en hebzucht in de top van organisaties tot de toename van schulden en armoede.

Een samenleving gebaseerd op eigen verdienste waarin velen streven maar slechts weinigen slagen. Het verschil is dat er toen heiligen waren die genoeg deden om naar de hemel te gaan, en we nu voetballers, filmsterren en CEO’s hebben die genoeg verdienen of bijeengraaien om de hemel op aarde te beleven.

Een vijfde overeenkomst ligt in de relatie tussen kerk en staat. Dit thema is duidelijk verwant aan de veranderingen in de maatschappij en de positie van de macht van de kerk. De vraag van de verantwoordelijkheid van de staat voor de kerk, de onafhankelijkheid van de kerk tegenover nieuwe wetgeving, was ook een thema die de Reformatie op de agenda zette.

Een zesde thema dat de 500 jaar heeft overbrugd, is dat van zonde en redding. Thema’s waar mensen veel mee bezig waren in de 16e eeuw, maar dat nog steeds zijn. Maar nu met een ander gevoel en in een andere omgeving. Redding is werelds geworden, zoals gepreekt wordt door de christelijke predikers van het ”feelgood”-geloof. En ook al wordt zonde niet langer verbonden met dood –laat staat de eeuwige dood–, zonde en schuld zijn grote problemen voor mensen die hulp zoeken bij therapeuten en psychologen.

Een laatste interessante overeenkomst is de zoektocht naar spiritualiteit en spirituele stabiliteit. Touroperators en kloosters hebben het spirituele toerisme ontdekt, het ontsnappen aan stress en hectiek is een gat in de markt geworden. Terwijl, net als toen, de kerk in haar prediking schijnbaar niet appelleert aan waar de mensen naar zoeken, zijn er velen die toch de kerk opzoeken als plaats waar ze innerlijke stabiliteit vinden en zo weer opladen. Het is de ruimte van de kerk die mensen vaak raakt, en niet zozeer de boodschap van de kerk.

Conclusie

Waar het bij de reformator Luther dus allemaal om draait, is het onderwerp van zijn discussie met Erasmus en dat is de vraag hoe een zondig mens weer in het reine kan komen met een rechtvaardig en heilig God. Die boodschap heeft betrekking op zaken van persoonlijke en institutionele schuld, sociale gerechtigheid, verzoening, recht en onrecht, ethiek: allemaal zaken die ook vandaag de dag spelen.

Het is opmerkelijk dat in veel literatuur, muziek, toneelstukken en films de term ”schuld” een rol speelt, waarbij men zich mag afvragen of deze kwestie ook nog centraal staat in preken, catechisatie en christelijke opvoeding. Als je iets over schuld wilt horen moet je niet in de kerk zijn. Bij Luthers Reformatie speelde de kwestie van schuld een essentiële rol en de kerk zou de herdenking van de Reformatie kunnen gebruiken om deze kwestie weer op te pakken. Om te laten zien dat ze weet waar de christelijke boodschap voor staat en dat ze weet waar een geseculariseerde samenleving mee te doen heeft, en hoe ze daar positief aan kan bijdragen.

Calvijn zag Europa niet als christelijk, en de reformatoren deden dat ook niet. Ze zagen dat alle Europeanen gedoopt waren, maar dat maar een kleine minderheid ook echt leefde naar haar doop. Ze zagen vele kerken, maar ook veel lege plekken in de kerk. Ze klaagden er over dat Europeanen helemaal niet echt christelijk waren.

Calvijn kwam tot de conclusie dat het christendom wereldwijd, inclusief Europa, op instorten stond. Europa zat in de problemen en misschien zou hij dat ook van het huidige Europa gezegd hebben. En misschien zouden de reformatoren dat ook gezegd hebben als ze de kerken in het huidige Europa zouden zien.

Maar zij gingen destijds niet bij de pakken neerzitten. Ze pakten de zaak aan. Met duidelijk resultaat.

Is de kerk van Europa net zo postchristelijk als de Europese samenleving? Is wat er vandaag gezegd en gedaan wordt in de huidige protestantse kerkgebouwen nog steeds op dezelfde lijn met Luther?

Als Europa al postchristelijk is, of als het bijna zover is, dan is het jubileum van 500 jaar Reformatie het beste wat Europa kan overkomen. Omdat Europa kan laten zien waar het vandaan komt. En waar het naartoe zou moeten gaan. Zeker, het is heel goed mogelijk om het zogenaamde ”postchristelijke” Europa te overtuigen van wat de boodschap van de Reformatie heeft opgeleverd. Maar het is onmogelijk om Europa te overtuigen van de waarheid van de boodschap van de Reformatie. Omdat overtuiging op dat niveau niet wetenschappelijk maar hemels is.

Dit is een bewerking van de rede die prof. Selderhuis vanmiddag uitsprak ter gelegenheid van de opening van het academisch jaar aan de Theologische Universiteit Apeldoorn (TUA). De auteur is hoogleraar kerkgeschiedenis en kerkrecht aan de TUA en directeur van Refo500.