Beelden van het verleden moeten vaak worden bijgesteld omdat ze niet helemaal of helemaal niet blijken te kloppen. Al waren mensen rond de oorlog wars van de overheidspropaganda, toch vormde die vaak het beeld, al was het maar bij gebrek aan ander materiaal.

Dat wordt met de dag beter nu het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) en andere instellingen steeds meer foto’s en films uit particuliere collecties in handen krijgen én digitaal beschikbaar stellen. Tijdens een bijeenkomst in het Instituut voor Beeld en Geluid in Hilversum liet het NIOD daarvan woensdag een aantal aardige voorbeelden zien.

Bloemen voor Bernhard

Neem de mobilisatie van 1939. ”Polygoons Hollands Nieuws” maakte voor het thuisfront van de militairen een ronkende film, maar amateuropnamen van stuntelig oefenende soldaten tonen de werkelijkheid.

Of de gedresseerde Duitse militairen die landvoogd Seyss-Inquart op 29 juni 1940 in Groningen een grootse ontvangst bereidden. De bezetter had er geen vermoeden van dat op datzelfde moment in Den Haag het volk de verjaardag van prins Bernhard zou aangrijpen voor een stevig protest: amateurfilmbeelden tonen hoe bloemen werden gelegd bij het monument van koningin Emma. En hoe die even later op bevel van de bezetter werden weggehaald, maar toen werden ze op het gras bij het monument gelegd.

O zo!

Er ontstond steeds meer verzet, tot in de Polygoonjournaals 
toe die met permissie van de Duitsers werden samengesteld. Al moesten de mensen ’s avonds binnenblijven in een verduis-
terde kamer, het kon er toch bar gezellig zijn, was de boodschap die Polygoon uitdroeg. Maar de spelletjes spelende mensen in 
de film waagden zich aan een 
nadrukkelijk „Opgeven? Dat nooit!” en „O zo!” (Oranje zal overwinnen). De mensen die de films bekeken, pikten de boodschap wel op. Zelfs het onschuldige ”hallo” had een diepere betekenis: hang alle laffe landverraders op.

Het beeld van de oorlog wordt vooral gevormd door de slotjaren, toen de bezetter steeds grimmiger optrad. Filmbeelden tonen hoe het er in het begin vaak aan toeging. Een sneeuwballengevecht in Zaandam werd niet onderbroken toen er Duitsers passeerden. Ze kregen de volle laag. Dat kon toen nog; later lieten de mensen dat wel uit hun hoofd.

Schietpartij gefilmd

Het NIOD krijgt unieke beelden binnen. Dat ondervond historicus drs. R. Kok toen hij onderzoek deed naar een schietpartij op de Amstelveenseweg in Amsterdam, waar een Duitser twee dagen na de bevrijding een verzetsman doodschoot. Juist op dat moment kreeg hij filmbeelden aangeboden die precies lieten zien wat daar was gebeurd.

Kok toont filmbeelden van inwoners van Brielle die na een luchtaanval in het puin graven. In de kerk van het stadje staat een lange rij doden opgebaard: leerlingen van de technische school die onder het puin werden bedolven.

Er zijn beelden van een Joods echtpaar dat met hun dochtertje speelt, kort voordat ze het kind op een onderduikadres moeten achterlaten. Van argwanend kijkende bewoners van de Amsterdamse wijk waarin de Joden bijeengedreven werden voordat ze worden weggevoerd. Van een Hagenaar die demonstreert hoe hij vliegensvlug door de bodem van een kast in een schuilplaats zal verdwijnen als de Duitsers voor de deur staan; wat ook daadwerkelijk gebeurde.

Beelden van mensen op voedseltocht in de Langestraat van Nijkerk. Van Nijkerkers die richting Amersfoort worden afgevoerd om graafwerk voor de Duitsers te verrichten.

Pasbevrijde Nederlanders uiten hun woeden op een borstbeeld van Hitler door hem verwensingen toe te schreeuwen en met een hamer te lijf te gaan. Een textielfabrikant in Enschede filmt zijn plaatsgenoten die de Ortskommandantur plunderen nadat de Duitsers de benen hebben genomen.

Trein uit Westerbork

Veel oude filmbeelden hebben geen geluid. Het NIOD monteert er soms een muziekje achter, maar niet altijd, stelt Kok. De film waarin Settela Steinbach voorkomt, laat hij altijd geluidloos zien: „Dat is indringender; er is geen muziek om in weg te vluchten.”

En zo voltrekt het drama zich in stilte. Bevreesde Joden stappen in de goederenwagons en zakken op de vloer. Een zieke wordt op een handkar aangevoerd; zij moet ook mee. Duitsers lopen op het perron heen en weer. Een armzwaai, een laatste handdruk. Dan schuift de volgestouwde trein het beeld uit. Op weg naar…

Het went nooit.

Oorlogsfilms op internet

Bronnen aan elkaar verbinden én vindbaar maken, stelt het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) in Amsterdam zich ten doel. De instelling probeert er ook jongeren mee te bereiken. Voor hen wordt er momenteel bijvoorbeeld een interactieve game ontwikkeld, waarbij beelden van Nederlands-Indië uit 1942 en uit het huidige Indonesië ineenvloeien.

Steeds meer filmmateriaal over de Tweede Wereldoorlog krijgt een plaats op internet. Bijvoorbeeld op oorlogsbronnen.nl. De website Oorlog in Blik telt al 742 films. Van de in Europa beschikbare beelden is overigens nog maar zo’n 40 procent gedigitaliseerd.

Op Wikipedia, de digitale encylopedie, worden tal van films uit de oorlogsjaren als illustratiemateriaal toegevoegd, en de komende twee jaar krijgt dat een stevige impuls. „Wij doneren het materiaal, wikipedianen gebruiken het bij het schrijven van hun artikelen”, zegt Jesse de Vos van het Instituut voor Beeld en Geluid.