Dat kwam vorige week in Emden naar voren op een vierdaagse internationale conferentie over de Zwitserse theoloog Karl Barth (1886-1968). In de monumentale Johannes a Lascobibliotheek stond een gezelschap van zo’n 150 Barthonderzoekers, predikanten en andere belangstellenden stil bij de laatste fase van diens werk, na de Tweede Wereldoorlog, onder de noemer van zijn optreden als ”leraar van verzoening”.

De „architectuur” van de verzoeningsleer die Barth in deze jaren schreef, was van een „bijzondere schoonheid”, aldus prof. dr. Georg Plasger in de openingslezing. De voorzitter van de Karl Barth­vereniging liet zien hoe Barth in vele honderden bladzijden verschillende klassieke leerstukken op een nieuwe manier met elkaar verbond. „De tweenaturenleer, de leer van de drie ambten en de leer van de vernedering en de verhoging leggen elkaar als het ware uit. God heeft Zich in Christus priesterlijk voor ons vernederd en de mens wordt in Christus koninklijk verhoogd. Van de eenheid van die beide bewegingen is Christus Zelf de ware profetische getuige.”

Prof. McCormack, hoogleraar systematische theologie in Princeton, ging dieper in op het eerste deel van Barths verzoeningsleer, waarin hij uitwerkt dat God Zich vernedert tot in de kruisdood om de mens met Zich te verzoenen. McCormack stelde vast dat na een periode waarin door veel theologen met een beroep op Barth werd geleerd dat God kan lijden, de laatste vijftien jaar steeds meer wordt benadrukt dat God in Zichzelf onveranderlijk is en daarom niet kan lijden. Hij liet blijken er niet gelukkig mee te zijn dat zo veel theologische aandacht niet naar de reformatorische leerstukken van rechtvaardiging en verkiezing maar naar een „verouderd Godsbegrip” ging.

Ook voor Barth was Gods onveranderlijkheid al van belang, aldus McCormack. „God geeft Zichzelf, maar Hij geeft Zichzelf niet weg. Als Hij mens wordt, houdt Hij niet op God te zijn.” Toch wilde Barth vasthouden dat God in Zichzelf wezenlijk zo is zoals Hij Zich in Zijn openbaring in Christus betoont. „Als God in Christus is en Jezus als mens Gods eigen werk doet, dan kan de gehoorzame zelfontlediging en zelfvernedering van Jezus Christus niet vreemd zijn aan God Zelf. Dan kan God lijden.”

Om beide zaken bij elkaar te houden en dus vast te houden aan zowel Gods onveranderlijkheid als aan de overtuiging dat God in Zichzelf zo is zoals Hij Zich in Christus heeft geopenbaard, stelde McCormack voor om de goddelijke ”Logos” als „ontologisch receptief” te begrijpen. Op die manier kon volgens hem een „theologische gezondheid en vitaliteit” herwonnen worden.

Op de bijeenkomst werd ook aandacht besteed aan Barths positie in de Koude Oorlog. De lezing van prof. dr. George Harinck, hoogleraar voor de geschiedenis van het neocalvinisme aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, riep daarbij de nodige discussie op. Harinck stelde dat Barth als „toeschouwer” vanuit Zwitserland niet tot verzet tegen het communisme opriep en haast blind was voor de tekortkomingen ervan. „Zelfs de slechtste staat verdiende volgens hem nog erkenning door de kerk. Ook had volgens hem iedere staat wel iets totalitairs in zich en was de situatie in de Sovjet-Unie dus geen bijzondere uitzondering die om actie vroeg.”

Volgens Harinck maakte Barth daarmee een „inschattingsfout.” Ook noemde hij Barths oproep aan de kerken in het oosten om de situatie geduldig uit te houden „paternalistisch.” Dat Barth niet meeging met de algemene westerse afwijzing van het communisme had er volgens de hoogleraar mogelijk mee te maken dat Barth „als openbaringstheoloog” graag standaard tegen de stroom inzwom. „Dat past goed bij zijn visie op de openbaring als een boodschap die voor de wereld vreemd is.”

Een vragensteller wees erop dat Barth in Zwitserland geen „toeschouwer” genoemd kon worden, omdat juist daar de polarisatie groot was en Barth er veel te verduren kreeg.

Ook prof. dr. Michael Beintker, hoogleraar systematische theologie in Münster en zelf uit het Oostblok afkomstig, was kritisch over de lezing van Harinck. „Juist van Barth heb ik geleerd hoe ik kritisch kon zijn op de communistische overheid.”