Een islamitisch meisje heeft stiekem een vriendje en wordt zwanger. De familie weet dat ze nu geen maagd meer is en kan niet met die schande leven. Haar broer voert het vonnis uit en doodt zijn zus. De eer is hersteld.

Ziedaar een zuiver geval van eerwraak; van kilometers afstand te herkennen. Maar zo duidelijk ligt het in de meeste gevallen helemaal niet. Wat als het meisje niet zwanger blijkt te zijn van haar vriend, maar van haar broer? En wat als die broer ernstig psychisch ziek is en dat zijn ouders hartgrondig verfoeien wat hij heeft gedaan? Wat noem je dan nog eergerelateerd geweld en wat niet? Hoort de geschiedenis van Parween daar bijvoorbeeld bij?

Familieband

Parween is een jonge vrouw die al lang in Nederland woont, maar opgroeide in Afghanistan. Toen ze 9 was, kwam ze met een broertje naar Nederland en trok ze in bij een oom en tante. Zes jaar later kwamen ook haar ouders en drie andere kinderen naar Nederland.

De familieband in Afghanistan was heel hecht. De regels van de islam bepaalden de leefwijze van alle familieleden. Vrouwen mochten er weinig. De moeder van Parween werd geregeld door haar man geslagen. Haar vader ging vaak vreemd, maar hoewel haar moeder dat wel doorhad, vroeg ze er nooit naar.

Kort voordat Parween naar Nederland kwam, betrapte ze als 9-jarig meisje haar vader die met haar tante in bed lag. Diezelfde avond moest Parween naar zijn slaapkamer komen. Hij begon haar te betasten en drong met zijn geslachtsdeel bij haar naar binnen. Parween hield dat allemaal geheim, zelfs voor haar moeder.

Toen haar vader zes jaar later ook in Nederland woonde –Parween was intussen 15– ging hij verder waar hij gebleven was. Jarenlang verkrachtte hij haar hardhandig, terwijl Parween zich vaak tot het uiterste verzette.

Het meisje wist hoe haar leven was vernield. Niemand zou nog met haar willen trouwen; haar eer lag aan stukken.

Hartverscheurend

Het waargebeurde verhaal van Parween staat uitgebreid opgetekend in het boek ”Eer”, dat twee jaar geleden werd geschreven door eerwraakdeskundige Bea Lalmahomed. Als sociaal-cultureel wetenschapper van Surinaams-hindostaanse afkomst weet ze waar ze over schrijft. Het boek staat boordevol hartverscheurende verhalen van vooral meiden die te maken kregen met eergerelateerd geweld.

Maar soms kan de lezer zich afvragen: wat heeft dit verhaal met eerwraak te maken? Parweens familie komt dan uit Afghanistan, maar haar verhaal –een gewelddadige vader die zijn dochter jarenlang verkracht– zou helaas ook in een autochtone Nederlandse familie kunnen spelen.

Dat is precies waar Lalmahomed de lezer van wil overtuigen, licht ze telefonisch toe. „Het grote verschil tussen mijn boek en veel andere literatuur over dit onderwerp is dat ik ervan uitga dat eerproblemen in élke cultuur spelen. Het is niet cultuurgebonden maar familiegebonden, omgevingsgebonden, individugebonden. Dit boek had ik ook over Nederlanders kunnen schrijven.”

Lalmahomed is dan ook niet geschrokken van het feit dat er vorig jaar in Nederland twintig doden vielen die te relateren zijn aan eerwraak – meer dan officieel in eerdere jaren werd gerapporteerd. „Ik denk dat het er nog veel meer zijn, alleen zien we die niet. Hier rijdt iemand zichzelf met zijn vrouw tegen een boom, maar als het een Afghaan is, noemen we dat eergerelateerd geweld. Soms zijn het puur gevallen van zelfmoord. Moorden die vroeger als ‘gewoon’ werden gezien, heten nu steeds vaker eerwraak.”

Loverboy

Dat is volgens Lalmahomed terecht: eerkwesties spelen veel vaker een rol dan de meeste mensen denken. Feit is dat er ook in het geval van Parween genoeg eergerelateerde zaken zijn op te merken. Lalmahomed analyseerde ze. Het zelfbeeld van Parween lag al vroeg aan stukken, omdat ze in haar eigen ogen haar eer was kwijtgeraakt. Als gevolg daarvan had ze op latere leeftijd allerlei affaires met vriendjes en kwam ze zelfs in de greep van een loverboy. Haar eer in de Afghaanse gemeenschap zal ze nooit meer terugkrijgen.

Haar vader op zijn beurt wist dat door het bekend worden van zijn daden zijn eigen eer aan duigen zou liggen. Om die bekendmaking te voorkomen werd zijn misbruik steeds harder en wreder.

Kortom, ook het verhaal van Parween is een geschiedenis waarin kwesties rond eer diep verankerd zitten.

Patriarchale culturen

Sinds politie en ministeries met het thema bezig zijn, komt er steeds meer aandacht voor in de samenleving. „Maar daardoor kunnen nu eermotieven ontdekt worden in zaken die vroeger een ordinaire moord heetten”, zegt ook Jale Simsek. Zij schreef eerder een handleiding voor hulpverleners om eerwraak in Turkse kring beter te kunnen herkennen.

Toch loopt het vooral in Turkse kring relatief vaak uit de hand. Eerkwesties spelen dan wel overal, maar gewelddadige ontsporingen waarbij eer in het geding is, komen vaker voor in oosterse culturen.

„Eerwraak is een probleem dat je het meest in patriarchale culturen ziet”, erkent ook Simsek, die van Turkse afkomst is. Volgens haar is de beste remedie om vrouwen en meisjes te leren dat ze hun eigen keuzes mogen maken. Ze zet zich daar persoonlijk sterk voor in en begeleidt dochters en moeders om hun eigen individualiteit te ontwikkelen.

Dat is een voorwaarde tegen eergeweld, zegt Simsek. „Het zal veel verschil maken als iedereen verantwoordelijk zou worden voor zijn eigen eer, in plaats van een vader of een oom.”

Schuld of schaamte: een wereld van verschil

Hoewel eerproblemen in elke cultuur spelen, gaat niet elke cultuur er hetzelfde mee om. Die verschillen hebben volgens deskundigen te maken met het feit dat sommige culturen 
–zoals de westerse– worden gekenmerkt door schuld, en andere –zoals de meeste islamitische– door schaamte.

Concreet: als een meisje uit een christelijk milieu in het Westen ongetrouwd zwanger wordt, is dat een probleem. Maar het is allereerst een persoonlijk probleem, vanaf het eerste moment. De aangewezen weg zal veelal zijn dat het meisje de zwangerschap erkent als persoonlijke schuld – natuurlijk samen met de jongen of man die erbij betrokken is. In die weg van schuldbelijdenis komt er ruimte voor vergeving en hopelijk herstel van relaties.

Als een meisje uit –bijvoorbeeld– een conservatief gezin van het Turkse platteland ongehuwd zwanger wordt, is dat eveneens een probleem. Dat wil zeggen: zodra het bekend wordt. Hét grote verschil is dat het niet allereerst een persoonlijk probleem is, maar een probleem voor de hele familie. Dat komt doordat niet de persoonlijke schuld vooropstaat, maar de collectieve schaamte vanwege de aangetaste familie-eer. Niet het meisje zelf, maar haar mannelijke familieleden zijn voor die eer verantwoordelijk. De oplossing is dan ook niet allereerst schuldbelijdenis, maar het terugkrijgen van de eer. Die kan worden hersteld door de toevlucht te nemen tot eergerelateerd geweld. Er is dan sprake van genoegdoening, maar herstel van relaties blijkt vaak een uiterst moeizame zaak.

Waarom eer zo belangrijk is voor de familie

Eerwraak wordt in het Westen vaak niet begrepen. Het is onvoorstelbaar dat een dochter de eer van haar vader zó kan bezoedelen dat de enige oplossing haar dood is. Toch is dat regelmatig het geval. Hoe kan dat?

Een oplossing ligt in het feit dat collectieve, patriarchale culturen heel anders denken dan geïndividualiseerde westerse culturen. Bijna alle islamitische culturen zijn collectief en patriarchaal. Maar dat geldt ook voor sommige christelijke culturen in het Oosten en voor bijvoorbeeld culturen in Midden- en Zuid-Amerika. Ook daar komt eerwraak voor.

In de collectieve, patriarchale culturen is eer bijna nooit iets voor één persoon. „Mijn vrouw is mijn eer”, zeggen Arabische mannen bijvoorbeeld. De eer van echtgenoten, vaders en broers is verbonden aan het (seksuele) gedrag van de vrouw.

Niet zelden is de vrouw de schuldige, ook al is ze het slachtoffer van verkrachting. Zij is er immers –al is het tegen haar wil– de oorzaak van dat de seksuele eer van de familie in het geding is. Vaker wordt, om de eigen familie buiten schot te houden, de oorzaak van de geschonden eer buiten de familie gezocht, bijvoorbeeld bij de jongen die een relatie met de dochter begon. Daardoor worden ook jongens en mannen slachtoffer van eerwraak.

Schending van de eer leidt alleen in de extreemste gevallen tot moord. Veel vaker worden andere vormen van eergerelateerd geweld toegepast, zoals bedreigingen, vrijheidsbeperkende maatregelen, een gedwongen huwelijk, mishandeling en verstoting uit de familie.