Met het geluid van een bromvlieg stijgt het onbemande vliegtuig van Ugis Nastevics op. De minicamera in het toestel filmt het Vrijheidsmonument in de Letse hoofdstad Riga. Nastevics gebruikt het apparaat, zo groot als een markeerstift, voor het eerst. Speciaal daarom maakt hij beelden van deze „heilige plaats voor elke Let”, zoals hij het Vrijheidsmonument omschrijft. Op 42 meter hoogte houdt een vrouw drie gouden sterren vast. Een symbool van de onafhankelijkheid van Letland.

Juist deze vrijheid loopt gevaar, meent de 26-jarige fotograaf, die op zijn jas een lintje draagt in het rood-wit-rood van de Letse vlag. Want de angst voor een Russische aanval op Letland is bij hem gegroeid nu Moskou het schiereiland de Krim heeft ingelijfd en Oost-Oekraïne mogelijk volgt. Ook is Nastevics de Russische inval in Georgië in 2008 niet vergeten. „Dat zoiets in de 21e eeuw op de Krim kan gebeuren, is een schok voor ons. Hoewel Oekraïne geen lid is van de NAVO en de Europese Unie, en Letland wel, kan zo’n militaire actie toch ook hier plaatsvinden.”

Catastrofe

De angst zit er goed in bij Nastevics en zijn landgenoten. Ze kennen de tirannie van buitenlandse rijken die heersten over Letland. Dat bewijzen de verschillende namen die de Brivibas Bulvaris (Vrijheidsboulevard) kende. De hoofdweg in Riga, die begint bij het Vrijheidsmonument, werd in het verleden genoemd naar achter­eenvolgens Alexander, Hitler en Lenin; de Russische tsaar, de leider van nazi-Duitsland en de oprichter van de Sovjet-Unie.

Nastevics kent de overeen­komsten tussen Letland en Oekraïne. De twee landen kozen voor onafhankelijkheid, waardoor de Sovjet-Unie in 1991 uit elkaar spatte. Door de Russische president Vladimir Poetin „de grootste geopolitieke catastrofe van de twintigste eeuw” genoemd.

Net als in Oost-Oekraïne en op de Krim zagen etnische Russen in Letland zich plots afgesneden van Moskou. In Letland bestaat de bevolking voor 26,9 procent uit etnische Russen. In de hoofdstad Riga is dat zelfs 40 procent.

Op de markt prijzen de verkopers hun aardappels, worst en vis aan in het Russisch. In de voetgangerstunnel galmt het Russisch van de straatmuzikant. En in de supermarkt liggen Russische kranten gebroederlijk naast Letse dagbladen. Het Russisch past helemaal bij het dagelijks leven in de stad.

De situatie in Oekraïne heeft haar weerslag in Letland. De NAVO stuurde versterking naar het Baltische land, dat grenst aan het Russische rijk. Een Russischtalige televisiezender is uit de ether gehaald om de invloed van propaganda weg te nemen.

De Letse president Andris Berzins heeft een bezoek van patriarch Kirill, leider van de Russisch-Orthodoxe Kerk, uitgesteld. Vorige maand legden oorlogsveteranen die vochten aan Duitse zijde bloemen bij het Vrijheidsmonument voor de verdedigers van Letland tegen de Sovjet-Unie. Tot woede van etnische Russen, die zichzelf zien als de bestrijders van het fascisme. Eenzelfde botsing als in Oekraïne.

Verpozing

Tegenover de afkeer van Moskou staat Sovjetverpozing. In het historische centrum van Riga kijkt Lenin in de Kalejustraat de voorbijganger aan vanachter het raam. Zijn portret hangt naast de ingang van café Leningrad. Binnen komt zijn gezicht vaker terug in de Sovjetinrichting met oude radio’s, bruine muren en besneeuwde landschapsschilderijen. De naam van het café verwijst naar Leningrad als culturele hoofdstad, zegt de barman.

De huiselijke sfeer van café Leningrad doet de 23-jarige ict’er Kristaps Kulis denken aan de woning van zijn oma, zegt hij weemoedig aan de bar. Het optreden van Moskou in Oekraïne herinnert hem aan de inname van Sudetenland door Hitler in 1938.

Hij schat dat Rusland twee tot drie dagen nodig heeft om Letland in te nemen. De NAVO moet de garantie bieden dat zoiets niet gebeurt, maar Kulis is er niet gerust op.

„We zijn onbelangrijk. We hebben het Westen niets te bieden. Poetin is niet bang voor het Westen. Ook niet voor sancties. Die hebben Moskou niet gestopt. Rusland kan overleven zonder geld, Europa kan niet zonder gas. Anders raakt het in paniek”, zegt Kulis over de in zijn ogen te zachte sancties. „Europeanen willen niet lijden omwille van democratie.”

Moskou zal een excuus vinden om Letland binnen te vallen, denkt hij. Daarvoor verwijst hij naar de positie van de etnische Russen. Volgens de Russische militaire doctrine behoudt Moskou zich het recht voor om Russische belangen en burgers in het buiten­land te beschermen. Letland maakt zich bijvoorbeeld kwetsbaar omdat de Russische taal er niet officieel is erkend. „Elke keer als Rusland een autoritaire leider heeft, valt het andere landen binnen. Al heeft Letland niet zo’n historische band met Rusland zoals Oekraïne. Dat is Rusland in het klein.”

Van alle Letse regio’s heeft Letgallen wel het meest een Russisch karakter. Het ligt in het oosten aan de grens met Rusland en is potentieel een te betwisten gebied. In Letgallen bestaat de bevolking voor 39 procent uit etnische Russen. Daugavplis, de tweede stad van Letland, vormt het hart, met 53 procent etnische Russen.

Richting Daugavpils (vanuit Riga een treinrit van ruim 3,5 uur) oogt alles steeds Russischer. De trein ziet er haast precies hetzelfde uit als die in Rusland en het spoor is even breed. Onderweg passeren Russische goederenwagons. Bewoners van houten huizen scharrelen rond op hun erf. Afval ligt langs het spoor.

In Daugavplis komt er bij de conductrice geen Lets aan te pas: „De trein blijft hier niet lang staan”, zegt ze in het Russisch. „Uitstappen dus.”

Aan de andere kant van het station ligt het Russische Huis, een cultuurcentrum. Elke kamer afzonderlijk stelt de Russische cultuur, geschiedenis en religie centraal met boeken, kostuums en iconen. De 60-jarige onder­directeur, Jurijs Jermakovs, laat de collectie zien.

Patriotten

Zodra Jermakovs het hele gebouw heeft getoond, begint hij meteen over Oekraïne. „Het wordt hier geen tweede Krim”, verzekert hij. „We voelen ons Lets. Dit is ons moeder­land, hier stroomt ons bloed. We voelen ons wel cultureel verbonden met Rusland, maar zijn geen vijfde colonne. We zijn Letse patriotten. De oudere Sovjetgeneratie spreekt geen Lets, maar de jongeren leren het. Die oude generatie zal verdwijnen. Wie niet in Letland wil leven, moet naar Rusland ver­huizen.”

Buiten op straat, op een paar minuten lopen van het Russische Huis, valt de voorkeur voor Rusland weer op. De 33-jarige spoorwegarbeider Sergej spreekt vrijwel geen Lets. Dankjewel en tot ziens, daarmee houdt het op.

Met vrienden speelt hij buiten een spelletje darts. Ze hebben het bord aan een boom gehangen. „Natuurlijk wil ik bij Rusland horen. In de Sovjet-Unie was het leven beter, met gratis onderwijs en gezondheidszorg. Er was werk. Nu verliezen we onze banen vanwege de NAVO, want we lopen Russische opdrachten mis. Het is allemaal de schuld van de Verenigde Staten, die bepalen alles. Hoe ik dat weet? Dat zeggen ze op de televisie.”

Voor de zes darters is Vladimir Zjirinovski de grote held. De Russische ultranationalist juicht afscheiding van de Russische minder­heden in de Baltische staten toe. In Letland voelt Sergej zich een tweederangsburger, omdat de Russische taal niet officieel wordt erkend.

De spoorwegarbeider moppert vanwege de verbanning van een Russischtalige televisiezender. Maar dat Letgallen bij Rusland gaat horen, ziet hij niet gebeuren. „Deze streek is niet zo hecht verbonden met Rusland als de Krim of Oost-Oekraïne.”

In de hoofdstad Riga stelt publicist en lid van de Letse Russische Unie Alexandr Gilman (61) dat etnische Russen in Letland met opzet op de tweede plaats worden gesteld. Van hen heeft 31 procent geen Lets paspoort. Met als gevolg dat ze niet kunnen stemmen. Zo blijft de invloed van etnische Russen beperkt, legt Gilman uit in een lunchroom. Dat het Russisch niet wordt erkend, komt daar nog eens bij.

Dit zorgt voor onvrede onder etnische Russen, maar het zal niet leiden tot een roep om aansluiting bij Rusland, denkt Gilman. „Emotioneel horen we bij Rusland. We voelen ons gediscrimineerd. Europa geeft altijd hoog op over de rechten van de mens, maar daar komt hier niets van terecht. In Rusland zullen ze ons respecteren. Maar praktisch gezien kiezen we voor Letland. In Europa kun je vrij reizen en meer verdienen. Doe mij daarom maar een dubbel paspoort: Lets en Russisch.”