De dramatische ontwikkelingen in Oekraïne hebben westerse media in verwarring achter gelaten. Verwarring over het uitleggen van de situatie in een ver en complex land aan een publiek dat nauwelijks de plaatsen op een kaart kan aanwijzen of zelfs uitspreken. Oekraïne is beland in een wedstrijd touwtrekken tussen Moskou en Brussel en dit voedde het simplistische verhaal van een gespleten land, verdeeld tussen Oost en West, dat in tegenspraak is met de situatie ter plekke. Het feit dat het westerse beleid is gebaseerd op deze verkeerde visie op Oekraïne, verklaart waarom het verkeerd is gelopen.

1. Lui denken

Westerse kranten zijn zeer genereus met het plaatsen van kaarten waarop te zien is hoe het Oekraïense electoraat verdeeld is over twee helften: het westen en centrum versus het zuidoosten. Als je naar deze electorale kaart kijkt, lijkt het inderdaad alsof Oekraïne in een serieuze identiteitscrisis heeft – en het suggereert dat er een natuurlijke en onoverkomelijke territoriale verdeeldheid is. Deze ogenschijnlijke west-oostverdeling bevestigt onze neiging tot het denken in tweedelingen: het verdelen van de wereld in goede actoren (mensen die onze waarden delen en dus onze steun verdienen) en slechte actoren (vijanden, niet te vertrouwen). Sinds Oekraïne in het westen grenst aan Europa wordt aangenomen dat het ook dichter bij de Europese waarden zit dan volken die verder oostwaarts leven.

Een probleem met dit verhaal over tweedeling in de Oekraïense politiek was dat dit niet opging bij de verschijning van radicale nationalistische groeperingen, die voornamelijk in het westelijke (het zogenaamd goede) Oekraïne voorkomen. De aanwezigheid van ministers uit de rangen van extremistische partijen zoals Svoboda en de Rechtse Sector passen niet bij de standaardaanname van het Maidan als triomf van westerse, democratische waarden.

2. Taal is geen etniciteit

Het Oekraïense volk is niet gesplitst in twee verschillende groepen. Eerder zijn er twee overlappende verschillen in identiteit; in taalgebruik en in etnische identiteit. Je kunt taal niet gebruiken als een aanwijzing van etnische identiteit of politieke loyaliteit. Bij de volkstelling claimden sommige Oekraïners dat Oekraïens hun moedertaal was, als een uiting van hun identiteit, ook al spreken ze dit niet thuis.

Aan de andere kant, sommige Oekraïners die thuis Russisch praten, spreken wel de wens uit om hun kinderen Oekraïens te leren. Sterker nog: de opties voor taalkeuze vallen niet uiteen in simpelweg twee categorieën. Er is een derde categorie: mensen die Soerzjyk spreken. Dit is een dialect dat soms omschreven wordt als Oekraïense woordenschat met een Russische grammatica. Soerzjyk was geen optie in de volkstelling, maar het wordt gesproken door ongeveer 30 procent van de bevolking, voornamelijk in dorpen en kleine steden.

3. Politiek proces

Zonder twijfel heeft de oost-westverdeling in het Oekraïense politieke gedrag diepe wortels en vele aspecten. Het is het gevolg van een eeuwenoude geschiedenis van verschuivende grenzen van rijken en staten en bestaat uit taalkundige, etnische, religieuze en sociaaleconomische verdeeldheid. De situatie in Oekraïne verwerd later pas tot een sterke tweedeling. Daarmee vormde die een bedreiging voor het bestaan van Oekraïne als natiestaat, als gevolg van een aantal gepolariseerde verkiezingen.

Te beginnen met de Oranjerevolutie van 2004. In werkelijkheid is de Oekraïense publieke opinie verdeeld in meerdere dimensies, en is de oost-westverdeling net als de etno-linguïstische kloof niet de enige variabele in de Oekraïense politiek. In de jaren negentig was economische politiek een belangrijke factor in het politieke debat en op dit vlak waren kiezers vaak niet verdeeld in oost en west. Het klopt dat Leonid Koetsjma, een fabrieksdirecteur uit het oosten van Oekraïne, de presidentsverkiezingen in 1994 won als de pro-Russische kandidaat. Maar hij werd in 1999 opnieuw verkozen, boven een communistische kandidaat, door zijn pro-marktwerkingsbeleid (hij claimde dat hij de inflatie van 10.000 procent had teruggebracht naar 25 procent). Op de electorale kaart van 1999 was geen deling in twee duidelijke blokken te zien. Het was meer een mozaïek met veel oostelijke en zuidelijke regio’s die tegen Koetsjma stemden, terwijl enkele westelijke provincies (nu Svoboda’s bolwerk) hem sterk steunden.

4. Patronage

Het partijsysteem veranderde na de Oranjerevolutie van 2004 met de neergang van de communistische partij (waarvan de steun van 25 procent in 1998 instortte naar 4 procent in 2006). De ondergang van de communisten ondermijnde de links-rechtsverdeling in het politieke debat. Het partijsysteem verschoof van een ideologisch systeem naar een cliëntelistisch systeem, steunend op persoonlijkheden die gunsten verleenden.

De nieuwe leiders, Viktor Joetsjenko, Joelia Timosjenko en Viktor Janoekovitsj, gebruikten de oost-westverdeling als een manier om hun basis te versterken. Het politiek verdeelde Oekraïne dat we vandaag zien is net zo goed een resultaat van de evolutie van het partijsysteem als van een ‘natuurlijk’ verdeeld electoraat. Dit verklaart een van de vele raadsels in de Oekraïense crisis: waarom de steun voor Janoekovitsj op 21 februari zo plotseling instortte. Parlementsleden van zijn eigen Partij van de Regio’s verlieten hem en masse op het moment dat zij zich realiseerden dat hij bereid was om zijn ambt te verlaten.

In de afgelopen 23 jaar dat Oekraïne een zelfstandige staat was, is geen enkele groep binnen de elite in staat geweest om anderen te verslaan en te domineren. Maar eveneens was geen enkele factie sterk genoeg om regels op te stellen die de volgende strijd binnen de elite zou overleven. In plaats daarvan zorgde elke nieuwe ronde in de politieke strijd ervoor dat de regels van het spel werden herschreven, waardoor wantrouwen en bedrog geïnstitutionaliseerd werden.

Een belangrijk onderdeel van het drama dat zich voor onze ogen ontvouwt, is dat Oekraïense politici in het afgelopen decennium de gevaarlijkste van alle beschikbare kaarten, namelijk de etno-linguïstische, speelden om aanhangers te mobiliseren in hun strijd om de macht. Zoals de geschiedenis al vele malen heeft laten zien, brengt deze vorm van politieke tactiek het risico met zich mee dat de beschaafde regels van het democratische systeem worden opgeblazen en dat zo de weg vrijkomt voor geweld en burgeroorlog.

De auteurs zijn respectievelijk hoogleraar politicologie aan de Ludwig-Maximillian universiteit in München en hoogleraar aan de Weslyan University in Middletown (Verenigde Staten). Dit artikel is een bewerking van een publicatie in het onlinemagazine Transitions Online (TOL).