Dat zei Michail Gorbatsjov afgelopen zaterdag tijdens een lezing voor studenten en medewerkers in de aula van de Rijksuniversiteit Groningen. De voormalige leider van de Sovjet-Unie sprak zijn bezorgdheid uit over de rol die de Verenigde Staten rond de Irak-crisis speelden. Vooral het naast zich neer leggen van resoluties van de VN-Veiligheidsraad en het schenden van internationale wetgeving, was Gorbatsjov een doorn in het oog. In plaats van het zoeken naar antwoorden op de vraag hoe op supranationaal niveau problemen kunnen worden opgelost, „zien we nu acties die erger zijn dan in de tweede helft van de twintigste eeuw.”

Sommige landen in het Westen moeten oppassen voor „een overwinningscomplex”, alsof zij de Koude Oorlog hebben gewonnen, zei Gorbatsjov. Met zorg zag hij dat er een nieuwe „strijd om invloedssferen” is ontstaan. De nieuwe rol van de VS is weliswaar „onvermijdelijk, maar de internationale gemeenschap zal geen orders vanuit Washington accepteren.”

Gorbatsjov prees het optreden van Europa, dat zijn best deed om de schade voor de VN-Veiligheidsraad zo veel mogelijk te beperken en de relaties zo goed mogelijk te houden. Hij riep de EU op zijn „toekomstige rol” niet te vergeten en te blijven werken aan verdere eenwording. „We moeten naar een verenigd, niet alleen een groter Europa. Europa was altijd groot, maar daar vonden wel twee wereldoorlogen plaats.” Als het Europa lukt om economisch, politiek, cultureel en moreel een echte eenheid te worden, „maakt het kans om een drijvende kracht in de nieuwe wereldorde te worden.”

In de EU moet meer aandacht komen voor de relatie met Rusland, vervolgde de Nobelprijswinnnaar van 1990. Die aandacht dreigt volgens hem nu onder te sneeuwen als gevolg van het uitbreidingsproces. „Rusland heeft een strategische partner nodig, evenals Europa.” Van een Russisch lidmaatschap van de EU is echter nog geen sprake. „Daarvoor is Rusland niet klaar, evenmin als de EU”, zei Gorbatsjov. Bovendien moet daarvoor nog heel wat scepsis en wantrouwen aan beide kanten worden overwonnen.

Terugkijkend op de turbulente politieke ontwikkelingen eind jaren tachtig, maakte Gorbatsjov duidelijk geen spijt te hebben van zijn politiek van glasnost (openheid) en perestrojka (hervorming), die had geleid tot de ondergang van de communistische regimes in Oost-Europa. „Ondanks fouten en vergissingen zijn we erin geslaagd de belangrijkste doelstellingen te realiseren.”

De sociaal-democraat weigerde alleen met de eer te gaan strijken. „Eén iemand kan niet alles doen.” Hij prees de rol van zijn politieke partners uit die tijd, onder wie die van Ronald Reagan. De Amerikaanse president had hem tijdens hun eerste ontmoeting in 1985 nog bestempeld als een „communistische diehard”, zo was hem later ter ore gekomen. Omgekeerd had hij Reagan aanvankelijk een „echte dinosaurus” genoemd.

De druk om te handelen was destijds groot. „Iedereen voelde dat de wereld richting de afgrond ging. Het gevaar van een oorlog met kernwapens was reëel. Onder die druk wisten we het verleden opzij te zetten en de Koude Oorlog te beëindigen”, aldus Gorbatsjov, die zei te werken aan een boek naar aanleiding van de komende twintigste verjaardag van de perestrojka-politiek.

Doel van die politiek was om de verstarring en apathie onder de bevolking te doorbreken. „Burgers moesten zich weer burgers voelen en hun mening kunnen uiten. Mijn uitdaging was om het land te hervormen zonder bloedvergieten. Ik wilde de hervormingen zover doorvoeren dat terugkeer naar het verleden niet meer mogelijk was.”

Gorbatsjov erkende daarin niet helemaal te zijn geslaagd. „In sommige gedeelten van het land kwamen etnische en territoriale problemen aan de oppervlakte die al decennia, soms eeuwenoud waren. Maar dankzij het democratiseringsproces kregen de mensen in deze gebieden een stem.”

Of hij niet te idealistisch is geweest, aangezien zijn politiek in Rusland voor een groot deel was uitgelopen op armoede en ontwrichting van de samenleving, zo wilde een van de aanwezigen in de zaal weten. „Wie denkt dat een land met 300 miljoen inwoners, met zo veel godsdiensten, etnische groepen, tradities en militair potentieel in korte tijd valt te hervormen, is naïef”, luidde het antwoord. Maar „zonder glasnost en perestrojka was u hier vandaag niet geweest. Het was een enorme uitdaging, maar we moesten het risico nemen.”

Naar aanleiding van een andere vraag ging Gorbatsjov kort in op de huidige politieke situatie in Rusland. De angstgevoelens in het Westen dat Rusland onder president Vladimir Poetin zich weer in de richting van een dictatuur beweegt, kon hij wel enigszins plaatsen. „Waarschijnlijk zijn er wel redenen voor zulke gevoelens.” Hij wees er echter op dat in Rusland dezelfde discussie wordt gevoerd, wat volgens hem duidelijk maakt dat er veel ten goede is veranderd.

De neiging tot meer autocratie is echter niet alleen in Rusland zichtbaar, constateerde de oud-Sovjetleider. „Zelfs in landen met een stabiele democratie, zoals Oostenrijk, stemmen meer mensen op leiders met een autoritair gedachtegoed.” Dat zou het gevolg zijn van de globalisering. „Veel democratische landen komen in moeilijkheden, omdat ze geen goed antwoord hebben op de problemen die dat met zich meebrengt.”

Ook Rusland ondergaat de invloeden van de globalisering. „In Rusland leven 80 miljoen mensen in armoede of moeilijke economische omstandigheden. Dat beïnvloedt het kiesgedrag. De kiezers keren zich tegen mensen die zich in de jaren negentig verrijkten.” Dat verklaart waarom rechts georiënteerde partijen, die „weinig oog hebben voor de behoeften en de problemen van de burgers”, na de Russische parlementsverkiezingen niet in de Doema terugkeerden, aldus Gorbatsjov. „In die omstandigheden werkt de president. Tot nu toe handelt hij in het belang van het land en niet van belangengroeperingen.”