Met de eerste vorm bedoel ik dat iemand kan ervaren dat God als Rechter tegenover hem staat. Hij is er om het recht te hand­haven en moet je in heilige toorn veroor­delen. Een streng en rechtvaardig vonnis voor een overtreder van de wet.

Bij anderen heeft ellendekennis een moreel karakter. Dan is er een diep en verdiepend verdriet over het feit dat je zondigt tegen een God Die van dag tot dag voor je zorgt. Die je achterna loopt met Zijn Evangelie. En jij doet niet anders dan Hem vergeten en Zijn geboden overtreden.

Ik heb het idee dat de Heilige Geest bij gedoopte mensen, kinderen van het verbond, deze vorm het meest gebruikt om hen als een naakte zondaar aan de genadetroon te brengen. Het is opmerkelijk dat de wet begint met: „Ik ben de Heere, uw God, Die u uit Egypte heeft uitgeleid.” Een rechter heeft geen relatie. Hij oordeelt objectief. Maar de God van het verbondsvolk had wel een relatie. Hij maakte zich bekend als: de Heere, uw God. Morele ellendekennis gaat over zonde tegen de wet in zijn essentie: God liefhebben boven alles en de naaste als zichzelf.

Anderen leren hun ellende kennen in de vorm van een soort heimwee. Ervaren dat je niet op je plaats bent, dat je buiten je bestemming leeft. Ellende als ballingschap. Zonde als doelmissen. Bij deze vorm van ellendekennis groeit een diep verlangen om weer te leven in gemeenschap met de Heere. Dit is wat de oudvaders een evangelische bekering noemden.

Ellendekennis stopt niet bij het bevindelijk weten dat je een kind van God mag zijn. De drie stukken blijven deel uitmaken van het geestelijk leven. Geestelijke geboorte is het startpunt van geestelijke groei, waarbij naar Gods Woord trappen, standen of stadia te onderscheiden zijn (1 Joh. 2:13-14). De essentie van die groei is meer en meer heerlijkheid zien in de Heere Jezus Christus, de Gekruisigde (2 Petr. 3:18). Dieper inzicht in de „gepastheid” van deze Borg en Middelaar gaat gepaard met een diepere kennis van de eigen ellende. Hij moet wassen en ik minder worden.

Ook hier is veel verwarring en helpt de onderscheiding in ellendekennis. Nu gaat het niet meer om de juridische kennis van zonde. Als iemand weet wedergeboren te zijn, past het niet meer om aan de God Die je vol ontferming en genade opraapte, te denken als aan een strenge rechter die objectief de wet handhaaft. Het zou een ernstige belediging zijn. Een rechter handelt principieel zonder aanzien des persoons, dus niet uit relatie, mededogen of liefde. Een kind kan zijn vader niet dieper grieven dan door hem te zien als rechter. Maar des te meer zal een kind van de Heere een diep gevoel van smart en onwaarde ervaren als hij ziet hoe hij blijft zondigen tegen een genadig en heilig God. Dagelijks heeft hij de vergeving door het bloed van Christus nodig. Onder andere daarom is het zo belangrijk dat vanaf de kansel een indringende en uiterst concrete prediking van een leven van heiliging wordt gehoord (Heidelbergse Catechismus, vraag 115). Naast deze morele zondekennis hoort bij geestelijke groei de existentiële ellende­kennis. De gelovige is hier niet thuis. Dit is het vaderland niet. Bij geestelijke wasdom groeit zo de begeerte om ontbonden te worden en met Christus te zijn; want dat is zeer verre het beste.