Vroeger hoefde je nooit voor teksten en muziek in de kerk te betalen, waarom moet dat nu ineens wel?

De wet op het auteursrecht is niet nieuw, maar de discussie erover is in de kerk opgelaaid door de digitalisering: veel gemeenten gebruiken beamers of liedbladen, zetten teksten op internet of zenden kerkdiensten uit. Zolang auteurs, vertalers en musici maar langer dan 70 jaar overleden zijn, is dat geen probleem. Maar het wordt lastig zodra de nieuwe psalmberijming (1968) of andere relatief nieuwe liederen en composities in het geding zijn. Het enige wat je daarmee zomaar mag doen, is ze gebruiken voor de gemeentezang in de eredienst. Maar je mag ze niet zonder meer projecteren, op papier afdrukken, kopiëren of uitzenden via internet.

Al die teksten staan toch gewoon op internet? Lekker makkelijk, dan heb je zo een liturgieboekje of –blad samengesteld, dat is alleen maar praktisch.

Maar het is wél illegaal: je zorgt er zo voor dat de rechthebbenden inkomsten mislopen. Eeuwen geleden was het anders geregeld. Toen kregen dichters, componisten en Bijbelvertalers gewoon voor hun werk betaald. Denk aan de Statenvertalers die maanden- of soms jarenlang vrijgesteld werden van hun werk in de gemeente, en in die periode een salaris kregen van de Staten-Generaal. Of psalmberijmer Clément Marot en componist Louis Bourgeois, die betaald werden door de raad van Genève.

Vandaag is dat niet meer zo. Auteurs en componisten worden nu soms wel, soms niet voor hun werk betaald, maar een belangrijk deel van hun salaris moeten ze toch ook verdienen doordat ze een bepaald percentage krijgen van elk verkocht exemplaar van hun werk. Tot voor kort was dat vrij eenvoudig geregeld: vrijwel alle kerkgangers kochten netjes een psalmboek of liedboek voor eigen gebruik, en bij elk verkocht exemplaar kregen uitgever, auteurs en componisten automatisch wat hun toekwam.

Maar tegenwoordig vertrouwen veel kerkmensen erop dat liederen via een beamer geprojecteerd worden of –bij speciale diensten– in een liturgieboekje staan afgedrukt. Dat betekent: geen inkomsten voor de uitgever, de auteurs en componisten.

Wat kost het dan, als je zomaar één keer een lied uit het Liedboek wilt gebruiken, bijvoorbeeld voor je huwelijksdienst?

Dat hangt van het lied af: moet je zowel voor tekst als voor muziek betalen, of voor een van beide? En vooral: wie heeft het gemaakt? De ene dichter is duurder dan de andere, zoals ook de ene kledingwinkel duurder is dan de andere. Gemiddeld gaat het niet om heel hoge bedragen, meestal een paar euro per lied, maar het gaat ineens veel meer kosten als de liturgie ook op internet komt. Dan moet je al gauw in de richting van 25 of 50 euro denken.

Kunnen we zulke dingen niet beter centraal regelen, voor alle kerken tegelijk?

Er is sprake van een centrale regeling met Buma/Stemra –de rechtenorganisatie voor muziekauteurs– als het gaat om de muziekuitvoering in de eredienst. Maar alle andere dingen moeten gemeenten zelf regelen. Binnen de Protestantse Kerk in Nederland bijvoorbeeld maakt de diversiteit in gemeenten dat moeilijk: een gemeente die nooit het Liedboek gebruikt, wil uiteraard niet meebetalen aan de kosten voor het beameren van gezangen.

Vandaar dat gemeenten die dat willen, zelf die rechten moeten regelen. Ze kunnen daarvoor een abonnement nemen op het digitale Liedboek, zodat ze onbeperkt gebruik kunnen maken van liederen via de beamer of via liturgieboekjes. Hoeveel dat kost, hangt af van de grootte van de gemeente.

Vandaag heeft directeur Nico de Waal van BV Liedboek bekendgemaakt dat de tarieven van Liedboek Online met terugwerkende kracht worden gehalveerd.

Maar dat is toch veel te duur als je maar af en toe een lied gebruikt?

Voor gemeenten die incidenteel gebruikmaken van verschillende liedbundels (die allemaal apart betaald moeten worden) wordt het inderdaad duur – tenzij je veel werk wilt steken in het apart regelen van de afzonderlijke rechten per lied. De laatste jaren wordt er dan ook regelmatig gepleit voor een systeem waarin grootverbruikers meer betalen dan kleinverbruikers, en waarin liefst alle rechten van alle bundels centraal geregeld kunnen worden. Maar zo ver is het nog niet.

Waarom moeten stichtelijke teksten eigenlijk geld kosten, die zijn toch –vanuit evangelisatieoogpunt– juist bedoeld om zoveel mogelijk over de wereld te verspreiden?

Omdat, met een citaat van Paulus, de arbeider zijn loon waardig is. Als de verspreiding van het Evangelie niets zou mogen kosten, zouden we predikanten ook niet hoeven betalen voor hun werk en zouden alle prekenboeken en -bandjes gratis moeten zijn.

Hoe zit dat dan met relatief nieuwe Bijbelvertalingen, zoals de Herziene Statenvertaling, die mag je toch wél zonder problemen citeren?

Dat klopt niet helemaal. De regels voor Bijbelvertalingen zijn inderdaad soepeler dan voor liedboeken, maar ook hier geldt dat je niet onbeperkt uit recente vertalingen mag citeren. Je mag maximaal vijftig Bijbelverzen gratis in één boekje of op één website publiceren, of via de beamer in één kerkdienst laten zien. Maar als je een dagboekje samenstelt met voor elke dag van het jaar een Bijbeltekst, of als je op je website de teksten van vorige dagen, weken en maanden gewoon laat staan, kom je gauw boven die vijftig verzen uit. En dan moet je gaan betalen.

In het geval van de Herziene Statenvertaling is de hoogte van het bedrag afhankelijk van de doelstelling van je werk, zegt uitgever Dirk Aangeenbrug van uitgeverij Jongbloed. Ben je commercieel bezig en wil je dagboekjes verkopen waarin meer dan vijftig teksten uit de HSV zijn opgenomen, dan betaal je bijvoorbeeld bij een oplage van 1000 dagboekjes tussen de 150 en de 500 euro. Dat geld gaat deels naar de uitgeverij, deels naar de Stichting Herziening Statenvertaling. Maar gaat het om evangelisatie, dan is het vaak voldoende om toestemming te vragen. De uitgever overlegt in zulke gevallen met de stichting, en meestal wordt er dan gewoon toestemming gegeven om de tekst te gebruiken.

Wij gebruiken de Statenvertaling en zingen uit de psalmberijming van 1773, dan is er dus geen enkel probleem.

Dat klopt, die teksten en melodieën zijn rechtenvrij. Maar dan nog kan het gebeuren dat de organist voor de dienst een koraalbewerking speelt van bijvoorbeeld Dick Sanderman of Jan van Weelden of Feike Asma, en strikt genomen moet je daarvoor betalen. Terwijl je de dienst ook niet zomaar mag uitzenden of via internet beschikbaar maken: daarvoor is in elk geval de toestemming van de predikant (die auteursrechten heeft op de preek) vereist.

Hoe zit het met al die kerkdiensten die je zomaar via internet kunt beluisteren? Denk aan kerkomroep.nl, prekenweb.nl, downloadpreken.nl.

Er zijn talrijke websites waar je preken kunt beluisteren of downloaden. Sommige hebben de rechten netjes geregeld door predikanten schriftelijk om hun toestemming te vragen, andere niet. Bij kerkomroep.nl is het bijvoorbeeld zo dat kerkelijke gemeenten toestemming geven voor het uitzenden van de diensten, terwijl ze er bovendien voor kunnen kiezen dat hun diensten beperkt (alleen via een wachtwoord) toegankelijk zijn. Maar zelfs als de toestemming van gemeente en predikant goed geregeld is, wordt het ingewikkeld als er tijdens een kerkdienst uit bijvoorbeeld het Liedboek gezongen wordt. Die liederen mag je niet rechtenvrij uitzenden, ook niet als ze in een eredienst gezongen worden.

Dan kun je ook wel zeggen dat je geen preken mag voorlezen, want voorlezen is toch ook een vorm van openbaar maken?

Strikt genomen is ook voor het lezen van een preek tijdens de eredienst de toestemming van auteur en uitgever nodig. Maar veel predikanten vinden het goed dat hun preken gratis worden verspreid, omdat ze juist willen dat de boodschap die ze brengen gehoord wordt. In zulke gevallen is er geen probleem. Neem de website prekendiespreken.nl, waaraan vooral vrijgemaakte predikanten bijdragen: daar staat uitdrukkelijk dat je geen toestemming hoeft te vragen als je de (lees)preken alléén maar gebruikt voor de zondagse eredienst of voor Bijbelstudie.

Het wordt pas anders als er winstoogmerken aan te pas komen. Zo is het wel gebeurd dat preken van bekende predikanten werden uitgetikt en vervolgens uitgegeven en verkocht. Dat kan niet: in zo’n geval ga je geld verdienen met werk dat een ander gemaakt heeft. Hetzelfde geldt uiteraard voor de illegale handel in cassettebandjes en het verkopen van prekendownloads.

Krijg je echt een proces aan je broek als je af en toe een paar kopietjes maakt of iets op internet zet? Dat is toch al die rompslomp niet waard?

De vraag is natuurlijk niet of je betrapt wordt, maar of je iets wel of niet doen mag. Wat de gevolgen zijn, hangt ervan af. Het is sowieso onmogelijk voor uitgevers om op alle slakken zout te leggen, maar wie herhaaldelijk in de fout gaat kan zeker een rekening verwachten. „Je kunt niet boven op alle gevallen springen”, zei uitgever Coen Verboom van uitgeverij Kok vorige week in Trouw, „maar soms is er een dominee die rondmailt dat bij hem alles gratis te krijgen is. Dat gaat overduidelijk te ver.” Verboom pleitte in aansluiting daarop voor een speciale landelijke organisatie die bemiddelt tussen uitgevers en kerken, want „wie helemaal volgens de regels wil werken ziet door de bomen het bos niet meer.”

Dat geldt overigens met name voor liederen en muziek, bij Bijbelvertalingen is het probleem minder groot. Volgens Dirk Aangeenbrug van uitgeverij Jongbloed is het in het geval van de Herziene Statenvertaling nog nooit tot een proces gekomen. Overtreding van de regels gebeurt vaak onbedoeld en onbewust, de uitgeverij geeft daarom eerst een waarschuwing, en meestal wordt de kwestie op die manier wel opgelost.

Digibron

Kerkgangers zingen vaak illegaal uit het liedboek (Reformatorisch Dagblad, 20-02-2014)

Apeldoornse kerk stopt gebruik nieuw Liedboek om prijs (Reformatorisch Dagblad, 27-12-2013)

Lied op de muur kost geld (Reformatorisch Dagblad, 04-06-2011)

Kerken te laks over auteursrecht (Reformatorisch Dagblad, 26-01-2009)

Gods boodschap met gestolen muziek (Reformatorisch Dagblad, 19-01-2009)

De Lofstem niet bang voor Buma: Koren, musici en concertorganisaties moeten alert zijn op regelen muziekrechten (Reformatorisch Dagblad, 12-01-2009)

“Christen mag niet illegaal kopiëren” (Reformatorisch Dagblad, 31-03-1998)