De kerk als plaats waar mensen met levensvragen elkaar ontmoeten is te waardevol om binnen de lijntjes van het christendom te houden. Zegt de 25-jarige Gerko Tempelman, oprichter van de Amsterdam Church for Atheists. „Traditionele religie bevat heel veel waar ook ongelovigen iets mee kunnen. Vooral als het gaat om het vormen van een gemeenschap. Zingeving in gezamenlijk verband is iets waar areligieuze Nederlanders steeds meer voor openstaan. Zeker in deze stad.”

Met „deze stad” bedoelt Tempelman Amsterdam. In een hip cafeetje aan de gracht wisselt hij weloverwogen zinnen af met slokjes Mexicaanse filterkoffie. Het is helaas nog te vroeg voor bier, de drank die zich volgens hem het best laat combineren met zijn passie: goede gesprekken over zingeving. „Ik heb theologie en filosofie gestudeerd. Sinds mijn studie houd ik me volop bezig met zingeving en levensbeschouwing. Daarmee wilde ik al een tijdje iets concreets doen. Die wens is nu uitgekomen in de vorm van de Amsterdam Church for Atheists: een groep mensen die geregeld samenkomt voor een goed gesprek over zingeving” (zie ook kader).

Een ‘kerk’ voor atheïsten: dat klinkt prikkelend. Tempelman benadrukt dat iedereen welkom is, niet alleen overtuigde ongelovigen. „Ik richt me met de naam wel bewust op atheïsten. Juist zij moeten zich uitgenodigd voelen. Maar op de site staat dat de kerk ook voor agnosten en anderen bedoeld is. Het punt is namelijk juist dat je achtergrond er niet toe doet.”

De eerste bijeenkomst was op 11 december, met zijn zevenen. „We lazen samen het Bijbelverhaal over Jozef, die Maria dreigt te verlaten omdat ze van een ander zwanger zou zijn, maar toch blijft. Vervolgens hebben we uit eigen ervaring gepraat over trouw als vorm van opoffering. Bijbelverhalen leiden het gesprek in, want of ze nu waargebeurd zijn of niet, inspirerend zijn ze in elk geval. Vervolgens praten we verder en komen we tot opbouwende gedachten over een zinvoller bestaan.”

Daarbij is geen plek voor religieuze theorie, dogma’s of spiritualiteit, aldus Tempelman, die zegt zelf wel „gelovig” te zijn. „Ik heb met dit initiatief niet het doel of de behoefte om te bekeren, of mensen zelfs maar te interesseren voor het christendom. Wel denk ik dat ik met mijn achtergrond iets zinnigs kan melden over zingeving en levensvragen.”

Selectieve herabsorbering

Ook Jan Willem van der Straten (23) is enthousiast over kerken voor ongelovigen. De masterstudent theologie (eerder rondde hij een bachelor communicatie af) gaat binnenkort in Londen stagelopen bij de razend populaire ‘atheïstenkerk’ The Sunday Assembly. Van der Straten: „Deze stage dient als basis voor een afstudeeronderzoek, met als vraag: „Hoe wordt religie gewaardeerd door ongelovigen?” Want dat is wat in The Sunday Assembly eigenlijk gebeurt: men kopieert allerlei aspecten van het christendom.”

Dat kopiëren gebeurt ook in Nederland volop. Neem de Preek van de Leek in Amsterdam en de Zuiderzinkerk in Den Bosch, waar de concepten ”preek” en ”kerk” vrijmoedig zijn overgenomen. Of de van 2009 tot 2012 georganiseerde spiritueel-culturele Kunstdiensten, waar men trachtte „het gat op de zondagochtend te vullen.” Het zijn stuk voor stuk levensbeschouwelijke initiatieven die de terminologie en aankleding van christelijke kerken overnemen, zonder de bijbehorende inhoudelijke invulling. Het sprekendste voorbeeld zijn de ”Het begin van de…”-bezinningsdiensten voor ongelovigen (met koor en al), die elk kwartaal aan het begin van een nieuw jaargetijde plaatsvinden in café De Nieuwe Liefde in Amsterdam.

Van der Straten noemt dat fenomeen „selectieve herabsorbering.” „Bij The Sunday Assembly zie je dit terug in de vaste onderdelen van boodschap, samenzang en stilte. Dat toont aan dat de huidige generatie ongelovigen niet negatief aankijkt tegen het idee van een kerkdienst.”

Tempelman herkent dit. „Veel seculieren kijken heel blanco naar religie, in Nederland nog meer dan in Engeland. Ze zijn niet bang voor traditionele vormen van zingeving.”

Kloof

Van der Straten is niet religieus opgevoed. In zijn tienerjaren werd hij christen door de preken van de Amerikaanse televisiedominee Joel Osteen. Van der Straten staat naar eigen zeggen met één been in de seculiere wereld en met het andere been in de christelijke. Hij hunkert naar meer dialoog tussen beide zijden. „Er gaapt een kloof tussen de kerk en de massa die niet bij de kerk wil horen, maar wel zingeving zoekt. Dit is dé tijd om die kloof te overbruggen. Dat kan door uit te gaan van het bestaan als mens in plaats van dat als gelovige of ongelovige.”

Tempelman en Van der Straten benadrukken dat die gematigd positieve houding geen uitnodiging moet zijn om een gesprek over God te beginnen. „Daar gelooft men nu eenmaal niet in”, zegt de laatste. „Het moet gaan over dingen die ons als mensen verbinden: de wil om goed te leven, verwondering over deze mooie wereld. Zo verbind je traditionele en moderne zinzoekers. Mijn vrienden van het corps zouden niet zo snel de kerk bezoeken waar ik ben gedoopt, maar wel een kerk voor ongelovigen, waar algemene levensvragen aan de orde komen.”

Tempelman schetst nog maar eens het verschil tussen het een en het ander. „Een reguliere kerk denkt vanuit zichzelf: Wat kunnen wij mensen bieden? Terwijl een kerk voor ongelovigen mensen helpt te vinden waar ze naar op zoek zijn. Dat denken vanuit de ander is het wezenlijke verschil.”

Wederkerigheid

Er zijn meer kerkplanters uit christelijke hoek die vanuit „de ander” denken. De bekende „Zuid­aspredikant” Ruben van Zwieten –Van der Staten was een tijdje zijn assistent– lanceerde met Zingeving Zuidas een project dat populair is bij ongelovigen.

Tempelman noemt ook de naam van Rikko Voorberg. Deze gereformeerd vrijgemaakte kerkplanter –spreker op de laatstgehouden EO-jongerendag– experimenteert met de gemeenschap Stroom-West, waar zowel christenen, agnosten als atheïsten bij betrokken zijn, „op zoek naar de betekenis van het Evangelie.” Voorberg benadrukt in interviews –net als Tempelman– het belang van wederkerigheid: ideeën uitwisselen, inspiratie opdoen, elkaar naderen, zonder uit te gaan van het eigen gelijk.

De gemene deler tussen genoemde initiatieven en de prille plannen van Tempelman en Van der Straten is dat ze uitgaan van de traditie van de kerk, zonder per se een bepaalde boodschap of norm uit te dragen. De initiatiefnemers geloven zelf wel, zeggen ze, maar „zieltjes winnen” is hun vreemd.

Maar toch. Fronst de doelgroep niet de wenkbrauwen dat juist zij met dit initiatief komen? „Dat kan misschien argwaan wekken, maar als je erover nadenkt, is het heel logisch. Mensen als Van Zwieten en ik hebben met onze theologische bagage gewoon veel kennis van de grote vragen in dit leven, dus zijn wij degenen die zulke projecten opstarten. Dat staat los van wat we zelf eventueel geloven.”

Tempelman wil in de toekomst ook nadenken over een kerk mét religieuze invulling. Zijn Church for Atheists is in dat licht ook een soort verkenning van de rol van kerken in een seculiere maatschappij. Van der Straten droomt juist van een grote gemeente in Amsterdam die zich puur op ongelovigen richt.

Hij benadrukt dat hij nog geen concrete plannen heeft, maar ziet zichzelf desgevraagd wel als voorganger van zo’n kerk. „Dat moet een laagdrempelig instituut zijn dat zich binnen een individualistische samenleving richt op zingeving en intermenselijk contact, ongeacht religieuze of culturele achtergrond. Amsterdammers hebben behoefte aan gemeenschappen. Een gemeenschap, waar mensen elkaar op regelmatige basis ontmoeten en opbouwen, is een waardevol concept dat ik uit de christelijke context wil halen.”

Kerk in een eetcafé

De Amsterdam Church for Atheists komt sinds december elke maand een avond samen in Eetcafé Skek op de Zeedijk in Amsterdam. Initiatiefnemer Gerko Tempelman startte het „evenement” via de website meetup.com. Geïnteresseerden konden het via ”tags” zoals ”philosophy” en ”humanism” vinden. Inmiddels heeft de pagina van de kerk 55 onlineleden.

De Amsterdam Church for Atheists hield onlangs haar tweede bijeenkomst. Er kwamen zo’n veertien mensen.

Het initiatief van Tempelman wordt gesponsord door de Amerikaanse kerkplantingsorganisatie The Orchard Group. Die wil er graag achterkomen hoe mensen in Europa tegen kerkvorming aankijken. De redenering is dat Europeanen al verder geseculariseerd zijn dan Amerikanen. Door nu in Europa onderzoek te doen, wil The Orchard Group anticiperen op de volgende fase van secularisatie in de Verenigde Staten. De organisatie heeft volgens Tempelman geen invloed op de inhoudelijke invulling van de Church for Atheists.

Digibron

”Atheïstenkerk” start in A’dam, Reformatorisch Dagblad, (20 december 2013)

Kerken bij Britse atheïsten, Reformatorisch Dagblad, (20 augustus 2013)