Nog maar negen maanden geleden moest de Europese Unie ingrijpen om Cyprus van een bankroet te redden. Een kleine lidstaat die zich had ontpopt tot een vrijhaven voor enorme banktegoeden, veelal afkomstig uit Rusland en voormalige Sovjet-landen. De leiders van de eurozone besloten toen dit soort financiële vrijhavens aan te pakken en de transparantie te verbeteren.

De vraag is echter hoe; zeker nu Letland naar verwachting geen rekening moet houden met een kleinere toestroom van zwart geld dan Cyprus, maar juist met een veel grotere. Geld dat vooral door de oostelijke buurlanden in Letland wordt gestald. Omdat het daar veiliger is dan in eigen land en het toezicht er nog altijd laks is.

„Direct na de toetreding van Letland tot de eurozone zien we denk ik een enorme stijging van de instroom van omstreden geldstromen”, aldus Mark Galeotti, hoogleraar van New York University. Hij onderzoekt de georganiseerde misdaad in de voormalige Sovjet-Unie.

Jarenlang hoopten de politieke leiders en de financiële sector in Letland een mini-Zwitserland te creëren in Oost-Europa. Een plaats waar kapitaal uit instabiele landen als Rusland en Kazachstan kon worden gestald of juist zijn weg kon vinden naar banken in Zürich of Londen. Op een klein dipje tijdens de financiële crisis in Letland van 2008 tot 2010 na, is de hoeveelheid buitenlands geld op Letse bankrekeningen sterk gestegen. „De kwestie met Letland is dat er een tamelijk vergevingsgezind politiek klimaat heerst en er tegelijkertijd de enorme en behoorlijk efficiënte infrastructuur is om geld uit het Oostblok te beheren. De vraag is: waarom zou je niet naar Letland gaan?”, aldus Galeotti.

In Letland zijn twintig nationale banken. Dat komt neer op een bank per honderdduizend inwoners, een enorme ‘bankendichtheid’. Van deze twintig banken worden er dertien gezien als zogeheten ‘boetiekbanken’, banken die het vooral moeten hebben van buitenlandse geldstromen, afkomstig uit de voormalige Sovjet-Unie. In plaats van het geld te lenen aan bedrijven en consumenten, dienen deze kleine financiële instellingen vooral als een veilige stallingsplek of voor het doorsluizen van geld. De banken houden hun tegoeden meestal liquide, zodat die ook weer snel naar elders kunnen worden doorgeboekt. Een deel van dit geld is zwart.

Dit jaar legde de Letse bankenwaakhond een boete van honderdduizend lat (140 duizend euro) op aan een bank, omdat die te weinig interne controle had uitgevoerd op geld dat afkomstig is uit de Magnitski-zaak.

Sergej Magnitski was een Russische advocaat die werkte voor Hermitage Capital, een investeringsfonds waarvan de directeur de Russische politie beschuldigde van diefstal. Agenten zouden zo’n 167 miljoen euro aan belastingteruggave hebben gestolen, nadat enkele dochtermaatschappijen van Hermitage Capital illegaal in beslag waren genomen. Magnitski overleed uiteindelijk op 37-jarige leeftijd in een Russische cel. Hermitage Capital beweert dat tientallen miljoenen van de buit via Letland zijn doorgesluisd.

De bankenwaakhond wil de betreffende bank niet bij naam noemen in verband met vertrouwelijkheid, maar ook uit vrees dat de bankensector instabiel wordt. De weigering de naam van de bank openbaar te maken, evenals het lage boetebedrag, heeft geleid tot felle kritiek op de toezichthouder. Bovendien zijn er opnieuw twijfels gerezen over de integriteit van de waakhond, zeker nu het land op de drempel van de eurozone staat.

„De waakhonden hebben geen tanden”, zegt Galeotti. Ze blijven volgens de hoogleraar vasthouden aan een cultuur die eind jaren negentien opkwam in Letland, die het best valt samen te vatten als: Letland heeft handel nodig. De taak van de waakhond is dus om het bedrijfsleven geen strobreed in de weg te leggen, meent de hoogleraar.

Bijna de helft van alle tegoeden op Letse banken is afkomstig van mensen die niet in Letland wonen, wat erg ongebruikelijk is. Bovendien neemt het aandeel van buitenlandse spaarders alleen maar toe. In het eerste kwartaal van 2013 steeg dit aandeel met 17,7 procent in vergelijking met dezelfde periode een jaar eerder: een duidelijk bewijs dat de status van Letland als financieel paradijs nog altijd niet tanende is. De economie in het land is de afgelopen drie jaar bovendien stevig aan het groeien en het land is politiek gezien opmerkelijk stabiel.

„Letland heeft van oudsher een grote bankensector en de privacywetgeving is extreem strikt. De banksector spreekt Russisch en ‘snapt’ de post-Sovjet-mentaliteit”, zegt Tom Wallace, analist bij C4ADS, een firma die zich specialiseert in data-analyses en veiligheid. Wallace werkte mee aan een rapport over de banden tussen Letse banken en Oekraïense bedrijven die betrokken zijn bij illegale wapenhandel. Hij voegt daaraan toe dat Letland een EU-lidstaat is en dat het land daarom ‘handelt als een tussenpersoon richting financiële instellingen in het Westen’. „Als je geld hebt en je wilt dat discreet uit de voormalige Sovjet-Unie sluizen, dan biedt Letland een hoop voordelen.”

De Europese Centrale Bank is bezig met een reeks stresstesten om uit te vinden waar de zwakke plekken van de financiële sector zitten, zodat de transparantie en het vertrouwen in de banken kan worden verbeterd. De Letse banken worden ook onder de loep genomen. Het goede nieuws voor de eurozone is dat de Letse bankensector niet enorm groot is ten opzichte van de omvang van de economie. Dat betekent dat het land minder snel op noodleningen zal moeten terugvallen om de banken te redden als die in de problemen zouden komen, zoals in Cyprus gebeurde.

Goed nieuws voor Letland is dat de economie in de eurozone weer aantrekt. Achttien maanden geleden was de situatie een stuk minder rooskleurig. Toen vreesden investeerders zelfs dat de eurozone uiteen zou vallen. Sindsdien is de rust echter teruggekeerd en de ECB heeft bezworen er alles aan te doen de unie bij elkaar te houden.

De financiële toezichthouder in Letland zegt inmiddels een aantal maatregelen te hebben getroffen om witwassen, het financieren van terreurorganisaties en de instroom van enorme hoeveelheden geld in het bankwezen tegen te gaan. Deskundigen zijn het erover eens dat de toezichthouder zich inmiddels bewust is geworden van de gevaren van zwart of omstreden geld en dat de kwestie wordt aangepakt, ook al is het in een traag tempo.

Letse bankiers wijzen er wel op dat het aanwijzen van zwart geld niet eenvoudig is. „Als de wijze waarop tegen witwassen wordt opgetreden steeds vernuftiger wordt, dan worden ook de methodes die mensen gebruiken om er onderuit te komen steeds ingewikkelder”, zegt de Letse bankier Arvids Sipols, die zestien jaar voor Letse banken werkte. „In bepaalde gevallen werken simpele filters en helpen ze te voorkomen dat schurken een bankrekening krijgen, maar in andere gevallen is dat niet voldoende en het is niet de taak van de bankier om op te treden als internationale detective.”