Het rapport ”Religious Freedom in new and future EU member states. Law and practice” maakt duidelijk dat het met de godsdienstvrijheid in de toekomstige EU-lidstaten nog lang niet in orde is. In veel gevallen begunstigen landen de zogeheten ”traditionele godsdienst” ten opzichte van religieuze minderheden. Vaak speelt die traditionele godsdienst, vanouds in het land aanwezig, een rol in het versterken van de nationale en politieke identiteit. Tegelijk beschouwen de autoriteiten religieuze minderheden als vreemd, westers of zelfs staatsgevaarlijk.

Mei volgend jaar zullen Polen, Hongarije, Tsjechië, Slowakije, Estland, Letland, Litouwen, Slovenië, Malta en Cyprus tot de EU toetreden. Andere landen, zoals Bulgarije, Kroatië, Roemenië en Turkije, zullen tot 2007 of nog langer moeten wachten. Tien jaar geleden, in 1993, heeft de Raad van Europa in Kopenhagen de criteria voor toetreding vastgelegd: het aanwezig zijn van stabiele democratische instellingen, respect voor mensenrechten, bescherming van religieuze minderheden.

Op Cyprus lijkt het mee te vallen met de schending van de godsdienstvrijheid. Er zijn geen negatieve rapportages over dit land bekend. In Tsjechië is begin 2002 een godsdienstwet van kracht geworden. Deze gaat uit van een gefaseerde registratie: een religieuze groep van minimaal 300 volwassen leden kan zich laten registreren, maar moet ten minste tien jaar wachten op volledige registratie. En voor volledige registratie zijn ten minste 10.000 leden nodig. Alleen de geestelijkheid van volledig geregistreerde godsdiensten mag huwelijken bevestigen en pastoraat bedrijven in leger en gevangenis. Niet-geregistreerde godsdiensten mogen geen eigendom bezitten, maar wel vrij samenkomen.

In Hongarije kunnen alleen giften aan de traditionele kerken van de belasting worden afgetrokken. Van dit belastingvoordeel profiteren slechts 14 van de 136 geregistreerde kerken. Diverse kerken die er niet van profiteren, hebben de zaak aangekaart bij het Constitutionele Hof. Het hof wilde niet op de zaak ingaan.

Vanuit Polen komen meldingen van religieuze onverdraagzaamheid tussen mensen onderling. Deze dringen niet door tot het maatschappelijke debat in dat land. Volgens dr. Adam Cenian, verbonden aan de Poolse Academie van Wetenschappen, zijn er positieve veranderingen in de jaren negentig geweest: godsdienstige groepen in Polen delen in dezelfde rechten en privileges. Maar er zijn inwoners die hier niet blij mee zijn, blijkt uit tal van incidenten. Kinderen die op school de officiële godsdienstles niet volgen, krijgen te maken met discriminatie. En pogingen om een nieuw kerkgebouw neer te zetten, worden op lokaal niveau regelmatig gedwarsboomd.

In Slowakije hebben alleen de geregistreerde kerken het recht publieke diensten te beleggen. Zij genieten financiële steun van de staat. Voor registratie zijn evenwel 20.000 leden nodig. Dat minimum beperkt de godsdienstvrijheid in Slowakije, aldus de opstellers van het rapport. Ze zijn het dan ook niet eens met een recente rapportage van de EU waarin staat dat in Slowakije de mensenrechten en de vrijheid van godsdienst worden gerespecteerd.

Van de landen die in 2007 of later zullen toetreden, komt alleen Kroatië in de buurt van de internationale normen. Serieuze kritiek oefenen de schrijvers van het rapport uit op de Bulgaarse godsdienstwet, die begin dit jaar van kracht is geworden. Alle godsdienstige groepen moeten zich laten registreren, behalve de Bulgaars Orthodoxe Kerk, die daarmee feitelijk boven de wet verheven wordt verklaard. Volgens de rapportschrijvers is het op z’n minst merkwaardig dat in een regulier rapport van de Europese Unie de nieuwe Bulgaarse wet wel wordt genoemd, maar niet bekritiseerd. „De Europese Unie concludeert dat Bulgarije voldoet aan de criteria die in Kopenhagen zijn opgesteld. Het land respecteert de mensenrechten en fundamentele vrijheden. Dit is echter niet in de lijn met onze bevindingen”, aldus de christelijke organisaties die het rapport opstelden. Volgens dr. Stoyko Petkov, directeur van een christelijke nieuwsorganisatie in Bulgarije, kregen protestanten dit jaar geen zendtijd op de Bulgaarse televisie met de viering van Hervormingsdag, terwijl andere religies hun volgelingen wel via de tv mochten toespreken.

Ook Turkije voldoet niet aan de EU-criteria, zoals de Europese Unie reeds in 2002 vaststelde. Niet-islamitische organisaties zijn de dupe: ze mogen geen eigendom in bezit hebben en geen kerken bouwen. Niet-officiële godsdienstige bijeenkomsten worden beschouwd als subversief. Hoewel er geen wet is die expliciet het evangeliseren verbiedt, bekijken lokale autoriteiten en politie evangelisatie met scepsis. Evangelisten lopen kans opgepakt te worden.

Europarlementariër drs. B. Belder (CU-SGP) belooft zeker met het rapport aan de slag te gaan. „We trekken aan de bel en ik hoop dat die bel wordt gehoord.” Als lid van de commissie Buitenlandse Zaken is hij „altijd erg gespitst geweest of de politieke criteria in orde zijn. Wij zullen de landenrapporteurs van de toetredingslanden van dit rapport op de hoogte stellen, en tegelijk de Europese Commissie zelf om een reactie vragen. Verder spreek ik deze week met Kai-Olaf Lang, een Midden- en Oost-Europa-expert in Berlijn. Hij zal zijn licht over het rapport laten schijnen.”

Belder onderstreept dat er ook binnen de EU lidstaten zijn die gekapitteld moeten worden, zoals Griekenland. „Leg je strenge maatstaven aan voor toetreders, dan moet je ook jezelf de spiegel voorhouden.” Volgens de europarlementariër is vooral Turkije „een heel netelig punt. Het is bepaald niet geruststellend wat ik over Turkije hoor. Het is zelfs de vraag of de toetredingsonderhandelingen überhaupt wel kunnen beginnen.”

Ir. Arie de Pater (Jubilee Campaign Nederland): „Op de conferentie van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), die op dit moment in Maastricht wordt gehouden, breekt het Nederlandse voorzitterschap een lans voor mensenrechten. Het wrange is echter dat er binnen de OVSE en in de landen die lid willen worden van de Europese Unie, in ieder geval op het terrein van godsdienstvrijheid nog wel wat te verbeteren valt. Saillant detail is daarbij dat Bulgarije, dat in het rapport stevig wordt bekritiseerd, het OVSE-voorzitterschap van Nederland zal overnemen.”

Het rapport behandelt, naast de genoemde EU-kandidaten, Albanië, Wit-Rusland, Moldavië en Oekraïne. De onderzoekers hebben zich gebaseerd op tal van interviews met specialisten, godsdienstige leiders en andere betrokkenen ter plaatse, op wetgeving, bronnen uit de media, officiële verklaringen van de Europese Unie en van de diverse staten. Betrokken bij het onderzoek waren Stichting 3xM, The Bible League, Forum 18, Stichting Fundament, Stichting Hulp Oost-Europa, Jubilee Campaign NL, Stichting Kom Over En Help, Stichting De Ondergrondse Kerk, Stichting Open Doors, Stichting Roemenië Beraad Nederland en World Vision. De Pater noemt het onderzoek „een unieke vorm van samenwerking tussen verschillende zendings- en hulpverleningsorganisaties”, en het is wat hem betreft „zeker voor herhaling vatbaar.”