”De buit en andere verhalen”
Auteur: Nadine Gordimer; vert. Ruth Visser
Uitgeverij: Bert Bakker, Amsterdam, 2003
ISBN 90 351 2538 x
Pagina’s: 244
Prijs: € 18,95. De Zuid-Afrikaanse schrijfster Nadine Gordimer werd vorige week tachtig. Aan haar toch al omvangrijke oeuvre van romans, verhalen en beschouwingen voegde zij onlangs een nieuwe verhalenbundel toe. In het Nederlands verscheen deze bundel onder de titel ”De buit en andere verhalen”. Ik las deze verhalen met meer waardering dan de roman ”Rite de Passage” uit 2001. De verhalen komen op mij veel minder beredeneerd en verstandelijk geconstrueerd over dan de volgens politiek correcte lijnen verlopende roman.

Van Zuid-Afrikaanse auteurs verwacht de Europese lezer dat zij een boekje opendoen over hun land, over de spanningen van nu en van toen, over de zoektocht naar een identiteit van de Zuid-Afrikanen en over de hardheid en de tederheid van de natuur, van de Tafelberg tot aan de Limpopo.

Het valt niet te ontkennen dat Zuid-Afrika zo’n roerig, riskant en dynamisch land is dat je als schrijver je onderwerpen op een presenteerblaadje krijgt aangereikt. Ook Nadine Gordimer heeft haar schrijverschap een typisch Zuid-Afrikaans karakter gegeven. De onderdrukking van de niet-Europese bevolkingsgroepen is door haar in romans als ”Burger’s Daughter” en ”July’s People” door middel van individuele mensen in het leven van alledag gethematiseerd. De zogenaamde ”Ontugwet”, die geslachtsverkeer tussen blank en zwart verbood, keert steeds weer terug in haar werk. Ook de hardvochtigheid van de Afrikaanstalige nationalist is een vast onderwerp bij Gordimer. Zij is zelfs geneigd om van de Afrikaanstalige blanke een karikatuur te maken.

De beide genoemde thema’s treffen we in ”De buit en andere verhalen” opnieuw aan. In het eigenlijk tot een volwaardige novelle uitgegroeide verhaal ”Karma” weigert een ambtenaar om het liefdevol door een kleurlingechtpaar opgevoede blanke meisje Denise blank te verklaren zodat ze met haar geliefde kan trouwen. De Afrikaanstalige ambtenaar is uiterst bot en vertegenwoordigt het starre systeem van scheiding in de apartheidstijd. Gordimer kan zich maar met moeite losmaken van de herinnering aan uitzichtloze jaren en evenmin van het enorme gewicht van haar Johannesburgse omgeving. Maar het is duidelijk dat ze meer wil dan het verleden, meer dan Johannesburg, Durban en Kaapstad. Die spanning tussen de enorme magnetische aantrekkingskracht van Zuid-Afrika en de behoefte om naar andere landen van Afrika te kijken en niet minder gevoelig op aardschokken elders in de wereld te reageren, is af te lezen aan de nieuwe bundel.

Het knapst zijn voor mij de verhalen die de diepte van het terloopse laten zien. De verhalen ”De diamantmijn”, ”Op bezoek bij George” en ”De generatiekloof” zijn voorbeelden van zulke verhalen die eerst wat losse gebeurtenissen rondstrooien en dan opeens de touwtjes aantrekken. Gordimer is bijzonder geïnteresseerd in sluipende veranderingen binnen menselijke verhoudingen. Veelal zijn het veranderingen die zich in uiterst subtiele afwijkingen van het vertrouwde taalgebruik openbaren. Aan minimale symptomen kan een lezer dan merken dat er onoprechtheid in het spel is of dat iemand probeert een pijnlijke herinnering op afstand te houden. Het verhaal als genre is uitstekend geschikt om in korte tijd zeer heftig met bepaalde mensen bezig te zijn om het gebeuren vervolgens vrij abrupt te verlaten en de gevolgtrekking aan de lezer over te laten.

Bij het net als ”Karma” eerder op een novelle gelijkende verhaal ”Missie” werkt deze manier van vertellen veel minder overtuigend. In dit verhaal bevindt de Engelse ontwikkelingswerker Roberta Blayne zich in een Afrikaans land als assistente van de administrateur van een hulporganisatie. Roberta wijdt zich met overtuiging aan haar taak. Ze heeft naar haar gevoel iets goed te maken van wat haar voorouders fout hebben gedaan hier in Afrika. In haar situatie verandert het een en ander wanneer de plaatsvervangende directeur van Landhervorming, de Afrikaan Gladwell Shadrack Chabruma, zich voor haar begint te interesseren. Uit het eerst nog professionele contact ontstaat een seksuele relatie die vrij probleemloos eindigt wanneer Roberta naar het hoofdkantoor van de organisatie wordt overgeplaatst.

Ik vind dit een teleurstellend verhaal omdat Gordimer de heftige emoties en de onontkoombare vragen die bij deze verhouding horen, niet laat horen en zien. Je kunt een lezer niet meer dan zestig bladzijden lang steeds hetzelfde ritueel opdissen zonder aan cruciale zaken toe te komen. Het verhaal krijgt geen echt reliëf. Afrika blijft hier een soort decor en komt met alle fascinerende en bedreigende kanten die dit continent heeft, niet uit de verf.

Bij het verhaal ”Karma” gaat het niet om één verhaal, maar om een aantal korte verhalen. Deze zijn verbonden door de vraag naar de oorzaken van het lot van de mens. ”Karma” is een zeer beladen begrip uit de Indische filosofie. Welke keten van gebeurtenissen is verantwoordelijk voor de gang die het leven neemt en welke gevolgen heeft het geleefde leven voor wat er na het leven komt? Is de mens zelf de doorslaggevende factor bij wat het leven brengt? Ligt de gedachte van de reïncarnatie aan deze verhalen ten grondslag? Eerlijk gezegd heb ik de rode draad tussen deze verhalen niet overal kunnen ontdekken.

Wel boeit mij de herhaaldelijk gestelde vraag naar dat wat de mens tot mens maakt. Misschien wil Gordimer juist geen antwoorden geven. Misschien zijn het op elkaar betrokken verhalen die weloverwogen maar blijven cirkelen rondom het grote vraagstuk van de dood. Tegen de achtergrond van deze gedachte is het opeens heel betekenisvol dat de schrijfster als een opdracht de naam van haar op 18 oktober 2001 gestorven echtgenoot Reinhold vermeldt. De van origine Joodse Reinhold Cassirer was een telg uit het beroemde Berlijnse geslacht Cassirer. De paar regels die Nadine Gordimer aan Reinhold wijdt, zijn achteraf gezien een rechtvaardiging van de vragen naar leven en dood die deze bundel overkoepelen.