Furieus zijn ze in Duitsland. Door toedoen van klokkenluider Edward Snowden is bekend geworden dat de Amerikaanse veiligheidsdienst National Security Agency (NSA) mogelijk al jaren een privémobieltje van bondskanselier Angela Merkel heeft afgeluisterd. De Amerikaanse spionnen onderschepten ook tientallen miljoenen telefoongegevens in landen zoals Frankrijk, Spanje en Italië.

„De publieke verontwaardiging in Duitsland lijkt oprecht”, reageert Constant Hijzen, medewerker van het Centre for Terrorism and Counterterrorism van de Universiteit Leiden. Hij doet onderzoek naar veiligheidsdiensten in Nederland. „Wij zouden in Nederland ook boos worden als zou blijken dat Rutte en Samsom werden afgeluisterd.”

Anderzijds weten de wereldleiders heel goed dat er wereldwijd volop wordt gespioneerd, geeft Hijzen aan. „Merkel mag dan met de vuist op tafel slaan, iedere staat probeert via inlichtingenwerk buiten de grenzen zijn internationale positie te verstevigen. Het is schering en inslag dat landen elkaar afluisteren. Ook landen als Duitsland en Frankrijk proberen tot op hoog niveau inlichtingen te verzamelen. Mensen in het centrum van de macht weten dat ze bespioneerd kunnen worden. Ik denk dat Merkel in werkelijkheid niet van haar stoel is gevallen van verbazing dat ze werd afgeluisterd.”

Ook de Nederlandse inlichtingendiensten luisteren „Jan en alleman” af, zegt Hijzen. Tot op hoog niveau. Hij noemt een voorbeeld uit het verleden. „In het boek ”Villa Maarheeze” van Bob de Graaff en Cees Wiebes staat beschreven hoe in de jaren vijftig van de vorige eeuw de Inlichtingendienst Buitenland een geheim agent in de hoogste regionen van de Indonesische regering wierf. Het was de secretaris-generaal en latere minister van Buitenlandse Zaken van Indonesië. Hij briefde talloze geheimen door. Zo kreeg de Nederlandse regering zicht op wat er in Jakarta achter de schermen gebeurde, wat bijvoorbeeld van pas kwam in de onderhandelingen over de onafhankelijkheid van Nieuw-Guinea.”

Drugscriminaliteit

Een land als Amerika zal de buitenwacht meedelen dat telefoons worden afgeluisterd om zo terrorisme en drugscriminaliteit te bestrijden en bijvoorbeeld na te gaan of Iran kernwapens ontwikkelt, zet Hijzen uiteen. Maar in de praktijk luisteren de Amerikanen ook af om de eigen economie te verstevigen. Dat kan gaan om bedrijfsspionage. „Snowden geeft geen bewijs dat de NSA afgeluisterde informatie doorspeelt aan Amerikaanse bedrijven, maar het is goed denkbaar dat ook die bedrijven daarvan op indirecte wijze profiteren.”

Meer landen doen aan bedrijfsspionage, geeft Hijzen aan. „Ook een land als Frankrijk probeert zijn economie te versterken door gebruik te maken van via spionage verkregen inlichtingen.”

De Amerikanen hebben in Europa kennelijk tientallen miljoenen telefoongegevens onderschept, maar dat wil niet zeggen dat de NSA de belletjes allemaal daadwerkelijk heeft afgeluisterd, benadrukt Hijzen. „Van de afgeluisterde telefoontjes zijn de metadata bekend. Wie heeft er gebeld, hoe lang, waar en wanneer. Die gegevens worden geautomatiseerd verkregen. Een stap verder is de telefoontjes echt af te luisteren, als er een verdacht nummer belt. Daarvoor heeft de NSA toestemming van de rechter nodig.”

Een van de belangrijkste bronnen voor de NSA zijn de glasvezelkabels, kabels waarlangs telecommunicatie loopt, weet Hijzen. „De Amerikanen mogen ongericht, dus zonder een specifiek target (doel) op het oog te hebben, gegevens van die kabels opvangen en verwerken. Dat mogen de Nederlandse diensten op dit moment nog niet. In de wet is daar geen ruimte voor. Als de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) en de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD) wel een specifiek iemand op het oog hebben, mogen ze wel glasvezelkabels aftappen.”

Samenwerking

De NSA is op het gebied van interceptie (onderscheppen) en decryptie (ontcijferen) vermoedelijke een van de beste diensten ter wereld, analyseert Hijzen. „Hoewel dat officieel geheim is, werken er waarschijnlijk zo’n 30.000 tot 40.000 mensen bij de dienst. En de onthullingen van Snowden laten zien hoe goed de dienst geworden is in het streven wereldwijd communicatie op te vangen.”

Zullen landen hun telefoonverkeer beter gaan beveiligingen na de recente onthullingen over de Amerikaanse afluisterpraktijken? „Het blijft een wedloop van het versleutelen van informatie en van het breken van die versleuteling. Zeker is dat de Amerikanen zullen pakken wat ze te pakken kunnen krijgen. Helemaal voorkómen dat telefoonverkeer wordt afgeluisterd zal niet mogelijk zijn.”

Zullen de verhoudingen tussen Amerika enerzijds en landen zoals Duitsland en Frankrijk onder druk komen te staan door het afluisterschandaal? Hijzen: „Dat vind ik moeilijk in te schatten. Ik kan me voorstellen dat de ophef snel weer overwaait. Omdat er eigenlijk niets nieuws is gemeld. Landen luisteren elkaar al tijden af. Aan de andere kant: de onthullingen laten wel hard bewijs zien, waardoor ontkennen nu wat moeilijker gaat dan voorheen. Maar als Obama daar tegenin brengt: „Jullie doen het ook”, dan heeft hij daar weer gelijk in.

Het is de vraag of Europa werkelijk een vuist kan maken richting de Amerikanen. Europa heeft daar niet echt de economische macht voor. Het zal lastig zijn de VS echt pijn te doen.”

Vijf vragen en antwoorden over afluisteren

Een inlichtingendienst die afluistert, hoe wereldschokkend is dat?

Op zichzelf is dat geen nieuws. Het is geen geheim dat de NSA in 1952 werd opricht, júíst met het doel om informatie te vergaren. Sinds 11 september 2001 heeft de dienst zijn surveillanceprogramma’s geïntensiveerd, met als doel nieuwe terroristische aanslagen te voorkomen.

Al in 2006 werd bekend dat de NSA data opslaat van miljoenen binnenlandse telefoongesprekken in de Verenigde Staten. Dat leidde tot grote ophef, omdat bij oprichting van de NSA als randvoorwaarde was gesteld dat de dienst nooit tegen eigen burgers mocht worden ingezet.

De internationale verontwaardiging betreft veel meer de schaal waarop het verzamelen van informatie plaatsheeft. Tussen 10 december 2012 en 8 januari 2013 onderschepte de NSA gegevens van tientallen miljoenen gesprekken in Duitsland, Frankrijk, Spanje, Italië en Nederland. In Nederland gaat het om 1,8 miljoen telefoontjes in een periode van één maand. Het afluisteren van telefoongesprekken is onderdeel van het zogeheten Fairviewprogramma van de NSA, waarbij de dienst op grote schaal informatie van (mobiele) telefoons, internetverkeer en e-mails onderschept, opslaat en analyseert in de strijd tegen het terrorisme.

Hoe gaat de NSA precies te werk?

Er zijn verschillende methoden mogelijk. Bekend is in elk geval dat de NSA samenwerkt met grote Amerikaanse telecomproviders als AT&T en Verizon. Of dergelijke samenwerkingsvormen ook bestaan met Europese telecomproviders is niet bekend. KPN ontkent dit in elk geval ten stelligste.

Het ligt daarom meer voor de hand dat de NSA toegang heeft tot trans-Atlantische glasvezelkabels die gebruikt worden voor telefoongesprekken van en naar de Verenigde Staten. Ook kan het zijn dat de dienst via zogenoemde ”tailored access operations” op illegale wijze is binnengedrongen in de systemen van buitenlandse providers en zo de gegevens van de gesprekken te pakken krijgt. Het gaat dan om informatie als de telefoonnummers van de beller en de ontvanger, de locatie van het gesprek, en het tijdstip en de duur ervan. Let wel: de NSA luistert in eerste instantie niet de inhoud van deze gesprekken af.

Wat doet de NSA met deze gegevens?

De dienst bewaart deze zogenaamde metadata op zijn hoofdkantoor in Fort Meade, Maryland. Medewerkers van de NSA analyseren de gegevens met behulp van geavanceerde computerprogramma’s. Daarmee proberen ze patronen te ontdekken die wijzen op terroristische activiteit.

Belt iemand vanuit de Verenigde Staten bijvoorbeeld regelmatig naar Syrië en ontvangt deze persoon ook telefoongesprekken uit die regio, dan kan dat, vaak samen met informatie over bijvoorbeeld het reis- en internetgedrag van deze persoon, aanleiding zijn tot verhoogde paraatheid.

Pas als er een gegronde verdenking bestaat, mogen gesprekken –na toestemming van een rechter– ook daadwerkelijk inhoudelijk worden afgeluisterd. Of de NSA die toestemming ook altijd netjes vraagt, wordt in twijfel getrokken.

Maar wat heeft Angela Merkel met terrorisme te maken?

Niets, en dus brengen de onthullingen de Verenigde Staten in ernstige verlegenheid. President Obama haastte zich om te zeggen dat hij niets wist van het afluisteren van Merkels mobiele telefoon, maar een diplomatieke crisis is geboren.

Met welk doel Merkel –en met haar nog 34 andere wereldleiders– zou zijn afgeluisterd, is onduidelijk. Haar telefoongesprekken zouden bijvoorbeeld informatie kunnen opleveren over de politieke situatie in Duitsland. Wat de NSA daarmee moet, blijft gissen.

Het staat niet vast dat de gesprekken ook inhoudelijk zijn afgeluisterd, al vermoeden bronnen van de Amerikaanse krant The New York Times dat wel.

Hoe kreeg de NSA toegang tot Merkels telefoon?

Het Duitse weekblad Der Spiegel stelt dat Merkel hoogstwaarschijnlijk is afgeluisterd vanuit de Amerikaanse ambassade aan de Pariser Platz in Berlijn, op een steenworp afstand van de Bondsdag.

Het afluisteren zou volgens het tijdschrift het werk zijn van een speciale eenheid van de NSA, de Special Collections Service (SCS). Deze met grote geheimzinnigheid omgeven eenheid opereert vanaf het dak van de ambassade. In een van buitenaf nauwelijks waarneembare ruimte bevindt zich geavanceerde apparatuur waarmee signalen van onder meer smartphones kunnen worden onderschept. Beschikt de SCS eenmaal over het nummer van een doelwit, dan kan het signaal eenvoudig uit de lucht worden gepikt. Op die manier zou Merkels mobieltje al vanaf 2002 zijn gevolgd.

De SCS is niet alleen in Duitsland actief. Teams van de geheime eenheid zijn gestationeerd op meer dan tachtig locaties wereldwijd, waaronder Parijs, Madrid, Rome, Praag en Genève. De SCS is gespecialiseerd in het plaatsen van afluisterapparatuur en deinst er niet voor terug daarvoor in te breken of mensen om te kopen.

Niet iedereen is overtuigd van het verhaal uit Der Spiegel. Ronald Prins, directeur van beveiligingsbedrijf Fox-IT, noemt de voorstelling van zaken „sterk geromantiseerd.” „Ik geloof er niet veel van. Het is enorm bewerkelijk om vanaf een dak permanent een telefoon af te tappen. Er worden te veel conclusies getrokken op basis van een briefje waarop Merkels nummer staat.”