Wat moet de VVD doen om op 15 mei voor het eerst in haar bestaan de grootste partij van Nederland te worden? Toen de campagnestrategen zich ongeveer een jaar geleden over die vraag bogen, leken alle omstandigheden gunstig. Met het CDA gaat het nog altijd niet goed en de PvdA moet het nog maar zien met de nieuwe voorman Melkert. Bovendien worden de Nederlandse kiezers gaandeweg steeds rechtser.

Het idee werd geboren om een stevig rechts verkiezingsprogramma te presenteren met daarbij een ongewoon sterke kieslijst. Die gedachte zou vrijdag en zaterdag in Arnhem tijdens de jaarvergadering moeten worden bekrachtigd door de partijleden. Wanneer populaire en tegelijk ervaren politici vervolgens aan de slag zouden gaan met het rechtse programma, leek succes verzekerd.

Dat het vooralsnog anders loopt dan de campagnestrategen hadden gehoopt, ligt niet aan het verkiezingsprogramma. Het ontwerp ”Ruimte, respect(&(vooruitgang”, dat vandaag in Arnhem ter discussie staat, is onversneden rechts. Op de opiniepagina van NRC Handelsblad spraken de prominente PvdA’ers Bos (staatssecretaris van Financiën) en Duivesteijn (vice-fractievoorzitter) er donderdagavond nog hun afschuw over uit.

Ook met de kandidatenlijst die morgen -waarschijnlijk zonder grote wijzigingen- wordt vastgesteld, is niets mis. Bovenaan staat fractievoorzitter Dijkstal, die volgens peilingen door veel kiezers wordt beschouwd als de beste kandidaat voor het premierschap. Onder hem volgt een mengeling van ervaren bewindslieden, populaire mannetjesmakers en rechtse houwdegens. Precies zoals de campagnestrategen het zich hadden voorgesteld.

Wat een jaar geleden echter nog beslist niet was te voorzien, is de snelle opkomst van Leefbaar Nederland (LN). Destijds dacht vrijwel iedereen nog dat het een linkse vernieuwingspartij zou worden waarvan de VVD weinig te vrezen zou hebben. Inmiddels weten de liberalen wel beter. Ze sidderen voor de aanvallen van LN-leider Pim Fortuyn op hun eigen rechterflank.

Een opvallend groot deel van de kandidaten die voor Leefbaar Nederland in de Tweede Kamer wil plaatsnemen, blijkt een VVD-achtergrond te hebben. Ook onder kiezers die tot nog toe in peilingen aangaven dat zij op de VVD zouden stemmen, blijkt de nieuwe partij populair. Van de zestien zetels die LN volgens de jongste peilingen kan bemachtigen, komen er ongeveer acht van de VVD.

Natuurlijk baart dat het partijkader grote zorgen. Bij de verkiezingen van 1998 werd een recordaantal van 38 zetels binnengehaald. Sindsdien bleek het alleen maar beter te gaan. Tot dit voorjaar stond de VVD in geen enkele peiling op verlies. Twee maanden geleden streefde de VVD in de peilingen zelfs de PvdA voorbij en kwam op 42 zetels uit.

Maar nu is er de deceptie: 33 zetels in de laatste peiling. Weg is het perspectief van de grootste partij. Verdwenen is ook de stoere zelfverzekerdheid en de gemoedelijke ontspannenheid die de liberalen de afgelopen jaren uitstraalden. De VVD wordt niet meer slapend rijk op de golven van de toenemende welvaart in Nederland. De partij moet ervoor gaan knokken.

Er zijn wel ideeën over hoe dat moet. De belangrijkste suggestie onder liberalen is het aanwijzen van partijleider Dijkstal als kandidaat-premier. Tot nog toe werd volgehouden dat iedereen op de lijst premier zou kunnen worden na een verkiezingsoverwinning. Maar de kiezers zien liever Dijkstal als premier dan Melkert (PvdA), Balkenende (CDA) of Fortuyn (LN).

Als Dijkstal voor het premierschap gaat, kan de VVD aan de slag met de door oud-partijleider Wiegel bedachte slogan: ”Een stem op Pim is een stem op Ad”. Wiegel wil daarmee kiezers onder de aandacht brengen dat Ad Melkert premier wordt als zij niet op de populaire VVD’er Dijkstal gaan stemmen.

Dijkstal zelf schijnt voorlopig niet zo ver te zijn. Volgens hem is het staatsrechtelijk onzuiver om nu al met een kandidaat voor het premierschap op de proppen te komen. De verkiezingen gaan immers over de Tweede Kamer. Daarbij moet de VVD zich presenteren met een ”dreamteam” van verschillende door de wol geverfde en populaire kandidaten: fractievoorzitter Dijkstal, vice-premier Jorritsma, minister Zalm, kamerlid Terpstra en minister Hermans.

Mocht Dijkstal volhouden, dan verschuift de discussie al gauw naar de profilering. De VVD moet de kiezer laten zien dat zij niet hetzelfde is als paars. Ze moet de strijd zoeken met de coalitiepartners, menen veel partijleden. Als die koers wordt ingeslagen, barst de verkiezingsstrijd snel los.