Dat zei prof. dr. Fred van Lieburg, bijzonder hoogleraar geschiedenis van het Nederlands protestantisme aan de Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam, zaterdag tijdens het symposium ”600 jaar christelijk geloof in Nijkerk”, georganiseerd door Stichting Kerken in de Schijnwerper (SKS). De stichting is opgericht omdat de stad Nijkerk dit jaar 600 jaar bestaat.

Samen met VU-historicus dr. John Exalto schreef Van Lieburg een omkeerboek over de religiegeschiedenis van Nijkerk en Hoevelaken. Het deel van de uitgave over Nijkerk heet ”Heilig Nijkerk”, het Hoevelakense deel ”Hemels Hoevelaken”. Het omkeerboek werd tijdens het symposium gepresenteerd en overhandigd aan vertegenwoordigers van twintig verschillende kerkelijke gemeenten uit Nijkerk, Hoevelaken, Driedorp en Nijkerkerveen.

Uit onderzoek van Van Lieburg blijkt dat de Reformatie in Nijkerk niet zonder slag of stoot plaatsvond: de inwoners van Nijkerk gingen maar langzaam mee in de overgang naar het protestantisme. „Rond de Reformatie was Everhardus Swaer pastoor in Nijkerk. In 1583 trad hij terug; de predikant Rutger van Siburg nam zijn plek in. De Reformatie was daarmee een feit, maar bleek geen succes. De Veluwe was een onveilig gebied: een toneel van strijdende legers. Van Siburg zocht een veilig heenkomen in Amersfoort. Everhardus Swaer kreeg in 1589 toestemming om weer pastoor te worden. In 1593 viel het doek definitief voor hem. Het was de Arnhemse predikant ds. Johannes Fontanus die in Nijkerk hielp een protestantse gemeente op te bouwen.”

Door de opwekking in 1749 werd Nijkerk beroemd. Van Lieburg: „De beroeringen hadden een nationale en internationale uitstraling. Tot in het Amerikaanse Boston toe kwam het nieuws door van de opwekking op de Veluwe. Het werd daar gezien als een wonder en een gebedsverhoring. In Nederland kwam er juist veel kritiek op de gebeurtenissen in Nijkerk. Ds. G. Kuypers, die tijdens de opwekking in Nijkerk stond, schreef een brief aan de Schotse predikant John Gillies waarin hij terugblikt op de opwekking en die verdedigt. Die is in het boek gepubliceerd en verschijnt daarmee voor het eerst in het Nederlands.”

De hervormde kerk heeft Hoevelaken eeuwenlang gedomineerd, aldus dr. Exalto. Ook Hoevelaken kende een traag proces van reformatisering. „Hoevelaken kreeg de Reformatie opgelegd, maar maakte een moeizame start. De pastoor in Hoogland bleef nog lang veel mensen uit Hoevelaken trekken. Lange tijd speelde bij- en volksgeloof een belangrijke rol in het leven van de inwoners van Hoevelaken.”

Exalto illustreerde de religiegeschiedenis van Hoevelaken met zijn familiegeschiedenis. „Tijdens de Tweede Wereldoorlog doken vier broers Exalto onder om aan tewerkstelling in Duitsland te ontkomen. Grootvader Cornelis was een van hen. Hij werd gevraagd met de Amersfoortse oefenaar L. Wijtink naar Nijkerk te fietsen omdat die daar zou voorgaan in de gereformeerde gemeente. In Nijkerk ontmoette Cornelis zijn latere vrouw. Ze vestigden zich na hun huwelijk in Nijkerkerveen.”

In Nijkerk en Hoevelaken waren sinds de jaren 20 zogenaamde Fraanjekerkjes, afdelingen van de gereformeerde gemeente van Barneveld waar ds. J. Fraanje stond. Welke kerk zijn grootouders bezochten, weet Exalto niet. „Het gezin ging doordeweeks wel naar het kerkje in Hoevelaken om zijn favoriete predikant, ds. F. Mallan, te beluisteren.”

Tijdens het middagprogramma van het symposium discussieerden verschillende theologen die een band met Nijkerk hebben, over de toekomst van het christelijk geloof in Nijkerk. Voor dr. H. Vreekamp, geboren in Hoevelaken, betekent het een „immense” leegte dat er geen Joden meer in Nijkerk wonen. „Ik zou willen dat in alle kerken van Nijkerk vanaf vandaag elke zondag het Bijbelgedeelte wordt gelezen dat de dag ervoor in de synagoge aan de beurt was. Door die lezing kunnen we de leegte in herinnering houden.” Ex-Nijkerker prof. dr. Gijsbert van den Brink, hoogleraar aan de Protestantse Theologische Universiteit (PThU), vond de suggestie van dr. Vreekamp goed en zei te overwegen die in praktijk te brengen.

Prof. dr. Stefan Paas, hoogleraar kerkplanting en -vernieuwing aan de VU, die jaren in Nijkerk woonde, verwacht dat het proces dat mensen uit de traditionele kerken vertrekken naar evangelische gemeenten in Nijkerk en omgeving nog even duurt. „Over een jaar of tien is dat proces wel gestopt.”

Van den Brink denkt dat er de komende jaren veel zal veranderen in de Nijkerkse kerken. „Het orgel verdwijnt; andere instrumenten komen ervoor terug. De preekstoel is er over 25 jaar misschien ook niet meer. Het proces van evangelicalisering zal doorgaan binnen de Nijkerkse gemeenten.” Een deel van de Nijkerkers zal daaraan niet mee willen doen, aldus prof. Van den Brink. „In reformatorische kerken zullen veel dingen hetzelfde blijven: in de gereformeerde gemeente, in de hersteld hervormde gemeente. Ik verwacht dat die gemeenten over 25 jaar nog naast elkaar zullen bestaan en min of meer functioneren als vandaag. Ook de Bondsgemeente in de Grote Kerk zal dan nog altijd een wat mildere vorm van het klassiek-gereformeerde type eredienst en geestelijke leven vertonen.”

Ds. T. C. Verhoef, predikant van de Nijkerkse hervormde wijkgemeente De Fontein, besloot het symposium met een overdenking. Hij riep de vertegenwoordigers van de kerken ertoe op het niet bij dit symposium te laten. „Laten we de liefde van Christus delen en laten zien in de Nijkerkse samenleving. Wat zou het mooi zijn als de plaatselijke krant over de Nijkerkse kerken een artikel schreef onder de kop ”Kijk hoe lief ze elkaar hebben”.”