De Raad van State is een van de weinige staatsorganen die over een eigen orgel beschikken. Een Bätzorgel dat door Willem II werd geïnstalleerd in de Gotische Zaal van het toenmalige paleis aan de Kneuterdijk. Hij had deze museumzaal bestemd voor zijn uitzonderlijke schilderijencollectie: Rembrandt, Michelangelo, Da Vinci. De schilderijen hangen nu vrijwel allemaal in de Hermitage in het Russische Sint-Petersburg, maar het orgel is na veel omzwervingen in 1990 opnieuw in de Gotische Zaal geplaatst. Daar wordt het met grote regelmaat gebruikt.

De combinatie van Nationale Orgeldag en Open Monumentendag legt de link tussen het orgel en monumenten. Daar is niets mis mee. Het orgel is een monument. De oudste voorloper van het orgel zou al meer dan 2200 jaar geleden zijn uitgevonden. In zijn huidige vorm is het orgel al sinds de veertiende eeuw bekend. Tot de industriële revolutie was het orgel, samen met de klok, het meest complexe door mensen gemaakte apparaat.

Monument

Het orgel is een monument. Het instrument is niet alleen als zodanig een monument, maar sinds de Hervorming ook een van de monumenten van een volkscultuur.

Sinds de zevende eeuw doet het orgel dienst als liturgisch instrument. Schilders uit de middeleeuwen suggereren dat het orgel zelfs dienstdoet in de hemel als de engelen Gods eer bezingen. Generaties werden eeuwenlang opgevoed met de zondagse gemeentezang, begeleid door orgelmuziek. Voor de oorlog was het orgel vermoedelijk het meest bekende instrument onder het publiek. Het orgel is cultureel erfgoed.

In de loop van de eeuwen heeft het orgel een steeds grotere omvang gekregen. Er zijn orgels met 16.000 pijpen of meer. Er zijn orgels die het geluidsvolume produceren van twee of zelfs meer symfonieorkesten.

De kennis van de pracht en rijkdom die we hebben, vergroot de zorg om wat verloren dreigt te gaan. De Nationale Orgeldag viel dit jaar samen met de opening van het Nationaal Orgelmuseum in Elburg en met het veertigjarig jubileum van de Stichting tot Behoud van het Nederlandse Orgel. We zetten ons in voor het behoud van iets op een moment dat dit al hard aan het verdwijnen is. Een orgeldag; in mijn jeugd zou het ondenkbaar zijn geweest. Het was iedere zondag orgeldag.

Secularisatie

Het orgel is volgens Mozart dan wel de koning der instrumenten; orgels dreigen nu ook de dino­sauriërs van de muziekinstrumenten te worden. Orgels en de orgel­cultuur verdwijnen in snelle vaart als gevolg van een ingrijpende verandering in de leefomgeving waarin ze zo groot zijn geworden: de kerk. Het orgel is met de kerk meegegroeid. Dat is nog versterkt in protestantse kerken, waar het orgel doorgaans het enige ornament is.

Het orgel past mogelijk in het bijzonder bij de Nederlandse volksaard, met sombere, soms grommende ondertonen, veelstemmigheid in de middentonen en de mogelijkheid deze licht­voetig te overstemmen in de boven­tonen. Maar zonder de wekelijkse kerkdienst was de orgelcultuur niet ontstaan. Via de kerkdienst verversten zowel het publiek als de spelers zich; de jeugd kwam wekelijks met orgelmuziek in aanraking en in alle kerken waren organisten nodig.

Gevolg van dit alles is echter ook dat de kerk steeds meer de enige habitat van het orgel is geworden. Orgels vindt men ook nog in de concertzalen van de negentiende en de twintigste eeuw, maar daarbuiten zelden. Met de ontkerkelijking is deze natuurlijke habitat van orgels in een snel tempo radicaal aan het veranderen en verdwijnen. De ontkerkelijking neemt in onze tijd dramatische vormen aan in Nederland. Men ziet het in het landschap om ons heen. De Vinex-wijken zijn gebouwd zonder voorziening voor kerkgebouwen. Iets wat vijftig jaren eerder volstrekt ondenkbaar zou zijn geweest.

De omslag is snel gegaan. Nederlanders zijn wat behoudend, maar als we van opvatting of gedrag veranderen, dan doen we dat ook grondig; de culturele revolutie, de seksuele revolutie, de morele revolutie, enzovoort. Het is allemaal niet in Neder­land bedacht, maar de omslag is hier veelal drastischer geweest dan elders.

Er is alle reden om de ontkerkelijking en de ontkerstening van Nederland tegen te gaan. Ik twijfel er niet aan dat er ook weer een herkerstening van Nederland en Europa zal plaatsvinden. Maar die zal niet leiden tot behoud van orgels. De kerk van Christus is bedoeld om mensen te behouden, niet om kerkgebouwen, tradities en orgels in stand te houden.

Vaardigheden

Het orgel als monument beschermen, betekent het einde van het orgel als instrument en daarmee van de orgelcultuur die we nu nog kennen. Veel belangrijker is het behoud van de vaardigheden om orgels te onderhouden, te vernieuwen en te bespelen. Ik heb begrepen dat in de afgelopen decennia het aantal deskundigen in Nederland van circa 800 is geslonken tot nog slechts zo’n 180 mensen.

Tot voor kort rekruteerde men organisten uit de jeugd die op de kerkbanken in aanraking kwam met orgelmuziek. Daar zat altijd wel een aantal talentvolle tussen. Zonder natuurlijke aanwas dreigt de vaardigheid van organist nog alleen van vader op kinderen over te gaan, en dan is er weinig toekomst. Want niet alle kinderen hebben talent en van degenen die wel talent hebben, zijn er ook die hun talent aan een ander instrument wijden.

Het orgel als monument beschermen en koesteren, is kortom mijmeren over wat verloren is gegaan of dreigt te gaan. Maar dat biedt geen toekomst. Het behouden en revitaliseren van een orgelcultuur vergen dat het orgel een nieuwe plaats krijgt in de samenleving. Om het orgel als monument te behouden, moet het als instrument gebruikt worden. Dat is niet eenvoudig, want voorlopig houdt het orgel zijn geur van heiligheid, de kerkelijke associatie. Hoewel kerken tegenwoordig soms ook gebruikt worden bij herdenkingsbijeenkomsten voor overledenen die weinig meer met het geloof hadden, valt op dat het orgel dan zwijgt. Dat is te veel een herinnering aan de kerkdienst.

Orgelcultuur

Een orgelcultuur vergt een om­geving waarin mensen regelmatig met orgelmuziek in aanraking komen. Het mooiste zou zijn als orgelmuziek regelmatig in populaire programma’s figureert, zodat men daar op straat, bij de kapper en in winkelcentra van kan genieten. Die traditie bestond met het straatorgel en bestaat soms nog. Probleem is het instrument zelf te groot is geworden om naar de mensen te komen. Mensen moeten naar het orgel om het te horen. En dan krijgt men uiteindelijk alleen nog maar diegenen die al bekend zijn met het orgel en daar specifiek naar toe gaan. Dat is onvoldoende om een orgelcultuur in stand te houden. In kerken kwamen mensen onder het gehoor van een orgel zonder dat zij speciaal daarheen gingen om het orgel te horen; indien mensen alleen naar de kerk zouden zijn gegaan voor het orgel, zouden de kerken vermoedelijk al veel eerder zijn leeggelopen.

Een orgelcultuur enkel om het orgel is daarom moeilijk voorstelbaar. De cultuur zoals we die kennen, is ook niet ontstaan rond het instrument als zodanig, maar omdat het instrument een andere functie ondersteunde. Niet alleen in de kerk, maar ook elders: denk aan het bioscooporgel. Daarbij ging het steeds om een functie met een omvangrijk publiek, want het instrument leent zich minder voor de kleine zaal en besloten bijeenkomst. Het orgel heeft steeds een rol gehad bij het ondersteunen van grotere bijeenkomsten, al sinds de arena bij het gladiatorengevecht.

Saamhorigheid

Daar zit misschien ook de sleutel voor de toekomst. De neergang van de orgelcultuur, de ontkerkelijking, het staat niet op zichzelf. Zij moeten geplaatst worden in een culturele en maatschappelijke verandering waarin ook steeds minder plaats is voor andere grote bijeenkomsten en beleving van saamhorigheid. Wanneer komen we nu nog in groten getale bij elkaar? Alleen bij sportwedstrijden, bij de huldiging van het nationale voetbalelftal, bij de inhuldiging van de koning en bij demonstraties tegen het regeringsbeleid.

We hoeven ook niet meer samen te komen om samen iets te beleven; we hoeven alleen nog maar met zijn allen naar de televisie te kijken. En ook dat wordt steeds meer individualistisch.

We komen nog maar zelden als gemeenschap samen. Gemeenschapszin is er nog volop, dat blijkt ook uit onderzoek. Maar het beleven van saamhorigheid en van gemeenschap is steeds schaarser. En wanneer het niet meer beleefd wordt, zullen op den duur ook de reflexen en instincten steeds meer individualistisch worden.

Individualistisch

Wij zijn steeds meer gaan staan naar het beeld: ik ben, omdat ik denk. Dat is een eenzaam, individualistisch mensbeeld. Denken verdeelt, legt uiteen, onderscheidt, analyseert, maar het voegt niet samen. Vergelijk het met het zelfbeeld van veel Afrikanen: ik ben omdat wij zijn. Dat schept een heel andere cultuur.

Onderschat het belang van dat soort beelden niet; het zijn reflexen die zijn aangeleerd, waar we ons niet van bewust zijn, maar die ons dagelijkse denken en doen beïnvloeden. Niet dat ik nu bepleit dat we doorslaan naar de andere kant. Een cultuur die berust op het zelfbeeld: ik ben omdat wij zijn, heeft ook nadelen, net als een cultuur die geheel op het individualistische zelfbeeld berust.

Een evenwichtige samenleving behoeft beide beelden. Maar die zullen pas levensvatbaar zijn als zij beide gelijkwaardig worden gevoed, gesteund en gestimuleerd. Dat is steeds minder het geval. Steeds meer wordt alleen de individualistische reflex gesteund en gevoed.

De kerkgang op zondag, de politieke vergadering, de vakbondsbijeenkomsten enzovoorts boden ondersteuning aan de beleving van gemeenschap en saamhorigheid. Het orgel is bij uitstek het instrument om dat soort bijeenkomsten te ondersteunen. Niet om de bijeenkomst op te sieren. Als het orgel alleen die functie had gehad in de kerk, was het allang verdwenen; zeker bij calvinisten. Het orgel is echter functioneel bij het ondersteunen van gemeentezang. En nergens komt gevoel van gemeenschap en saamhorigheid zo sterk tot uitdrukking als in samenzang. Niet alleen in de kerk, maar ook niet minder bij sportbijeenkomsten of elders, bijvoorbeeld als het Wilhelmus gezongen wordt of als we zingend demonstreren. En let wel, waar gevoelens van gemeenschap en saamhorigheid niet regelmatig gevoed en gesteund worden, verdwijnen zij, en daarmee verdwijnt op den duur ook gemeenschapszin.

Kerkbanken

Laten we ons niets wijsmaken, die ontwikkeling is al een tijd aan de gang. Zelfs kerkbanken worden vervangen door stoelen of individuele rugsteunen. Tegelijk moeten we vaststellen dat de maatschappelijke behoefte een andere richting uitgaat. De economische en financiële werkelijkheid is dat in de toekomst mensen weer veel meer op elkaar zullen zijn aangewezen. Steeds meer taken en maatschappelijke dienstverlening die de afgelopen vijftig jaren door de overheid zijn verzorgd, zullen weer bij burgers worden teruggelegd. En dan doel ik niet alleen op de verantwoordelijkheid voor ver­zorging, maar ook op zaken zoals de inrichting van de publieke ruimte en het onderhouden van gemeenschapsvoorzieningen. Die ontwikkeling vergt juist versterking van gemeenschapszin en daarmee van de beleving van gemeenschap en van saamhorigheid.

Nieuwe functie

In die ontwikkeling is het wellicht mogelijk om een nieuwe functie van het orgel te vinden ter ondersteuning daarvan. Daarom is het zaak het orgel steeds meer te profileren als instrument van beleving van gemeenschap in bijeenkomsten, en daarmee van gemeenschapszin. Dat zal een lange ontwikkeling zijn. Ik maak mij weinig illusies. Mensen zullen niet plotseling weer allemaal in grote bijeenkomsten bij elkaar komen. Maar we mogen ook niet te sceptisch zijn. Er is sprake van een groei van wat heet burgerinitiatieven en buurtprojecten. De beweging is er en zij zal onder invloed van de economische veranderingen alleen maar versterkt worden.

Bij die beweging zou aansluiting gezocht moeten worden om een nieuwe maatschappelijke functie voor het orgel te vinden als instrument ter ondersteuning van het gevoel en de beleving van gemeenschap. Dat zal moeizaam zijn en langzaam gaan als het van onderop moet komen. Daarom zou bezien moeten worden of het niet versneld kan gaan door aan de top te beginnen. En met de top bedoel ik in dit geval niet de koning. Het orgel is onderdeel van een burgerlijke cultuur. De top in dit verband vormen dan ook de Staten-Generaal en ’s lands vergaderzaal. Niet de Tweede of de Eerste Kamer, maar de plaats waar beide Kamers dinsdag in verenigde vergadering samenkwamen: de Ridderzaal.

De inzet zou er kortom op gericht moeten worden om een orgel in de Ridderzaal te installeren. Als het er eenmaal staat, zal het ook gebruikt gaan worden. En zolang er geen orgel in de Ridderzaal staat dat in majestueuze juich­tonen uitbarst bij de binnenkomst van de koning, zal het orgel vooral geassocieerd blijven met de kerk en kerkmuziek.

Hoofse cultuur

Nu wordt er bij binnenkomst van de majesteit doorgaans gespeeld door een blazersensemble. Heel verdienstelijk, maar het klinkt minder in een grote bijeenkomst. Trompetten horen bij een hoofse cultuur die uit de militaire traditie voortkomt. Op die wijze valt er aan de introductie van het orgel in de Ridderzaal en van orgel­muziek in de vergaderingen aldaar, mogelijk ook nog een principieel karakter te geven. De hoofse cultuur in de Ridderzaal vervangen door de burgerlijke cultuur van het orgel. Zo’n principieel punt doet het altijd goed in Nederland. We lossen tegenstellingen doorgaans pragmatisch op, maar lopen alleen warm voor iets als we er een principieel karakter aan kunnen geven. Daarom zijn er zo veel kerkscheuringen.

Streven

Staat er eenmaal een orgel in de Ridderzaal, dan volgen andere plaatsen van bijeenkomst geleidelijk. Iedere zich zelf respecterende gemeenteraad zal dan op den duur ook een orgel willen. Streven moet zijn om in alle ontvangsthallen van publieke overheden orgels geïnstalleerd te krijgen. U begrijpt, ik heb makkelijk praten, want de Raad van State heeft al een orgel. Vermoedelijk zullen daar dan vaak orgels voor gebruikt worden die komen uit kerken die niet langer als zodanig worden gebruikt. Daar zal men vrede mee moeten hebben. Het helpt om enige afstand te scheppen tussen de orgelcultuur en de kerkcultuur. Bovendien, het alternatief is dat de bestaande orgels niet meer worden gebruikt, worden opgeslagen of naar het buitenland worden verkocht.

Wanneer op die wijze het gebruik van het orgel buiten de kerk meer ingang heeft gevonden, moet worden bezien op welke wijze men scholen daar meer bij kan betrekken. Alleen op die wijze is het mogelijk om de jeugd weer te binden aan het orgel.

Utopisch

Het klinkt wellicht allemaal wat utopistisch, maar het is wel nodig indien men het orgel opnieuw een bredere functie wil geven in de samenleving. Alleen als het orgel zo van monument weer gewoon instrument wordt voor de ondersteuning van publieke bijeenkomsten, heeft de orgelcultuur toekomst.

Maar er is ook een prijs. We zullen voor een deel weer af moeten van onze eerbied voor het orgel als monument. Hoe meer eerbied, hoe meer distantie, des te minder zal het orgel een populair instrument worden. Dat laatste is nodig, wil men van het orgel weer een instrument voor dagelijks gebruik maken. En dat is nodig om de orgelcultuur weer te revitaliseren. Zolang het orgel bezien wordt als cultuur met een grote C, is er hooguit een niche in de cultuurmarkt.

Alleen door van het orgel weer een gebruiksvoorwerp te maken dat geassocieerd wordt met gemeenschap en gemeenschapszin, mag men hopen dat de orgelcultuur toekomst heeft. Het is als met heiligen en zondaars; monumenten hebben een verleden, instrumenten hebben een toekomst. Maar daar zit ook het dilemma voor bijeenkomsten als deze op de Nationale Orgeldag. Pas tegen de tijd dat er geen behoefte meer is om het orgel te associëren met Open Monumentendag, is het weer een gewoon instrument. Dat is de beste waarborg voor de toekomst van het orgel, van orgelmuziek en van een orgelcultuur, maar dan is er geen Nationale Orgel­dag meer, want dan is het orgel weer –zoals vroeger– alledaags.

De auteur is vicepresident van de Raad van State. Dit artikel is een bewerkte versie van zijn toespraak ter gelegenheid van de openings­manifestatie van de Nationale Orgeldag 2013 op 14 september in Elburg.