”Toeval en ontwerp in de wereld. Apologetische analyses”
Auteur: René van Woudenberg
Uitgeverij: Damon, Budel, 2003; 197 blz.
ISBN 90 5573 449 7
Pagina’s: € 14,90. Bezwaren tegen het christelijk geloof hangen in veel gevallen samen met ’de’ wetenschap, laat René van Woudenberg zien in ”Toeval en ontwerp in de wereld. Apologetische analyses”.

Via kranten, tv en radio worden tal van misvattingen over het christelijk geloof de wereld in gestuurd. Illustratief is een stuk dat Rudy Kousbroek deze zomer schreef (”Vlees, vis of vleesvervanger”, NRC Handelsblad 4 juli 2003). Aan het begin van zijn artikel wapent hij zich, oprecht verongelijkt, tegen mensen die niet-gelovigen betichten van intolerantie, historisch onbenul en draaierij. Dat belooft dus een verhaal te worden waarin die dingen niet voorkomen.

Merkwaardig genoeg gaat Kousbroek zijn lezers er vervolgens op trakteren. Zijn plaatje is verbluffend simpel: alle in zijn ogen waardevolle normen en waarden danken wij aan de Verlichting, uit de Joods-christelijke tradities is niets goeds voortgekomen. Gelovigen zijn, uiteraard, intolerant. En ”het werkelijke conflict” loopt tussen religie en het rationalisme. „Godsdiensten moeten beoordeeld worden op hun vermogen om de redelijkheid te assimileren, zo niet om geloofsafval te bevorderen” (die laatste is een ludieke, het zou betekenen dat je een kerk moet beoordelen op haar vermogen de kerkverlating te bevorderen).

Stukken als die van Kousbroek kennen nogal wat populaire gemeenplaatsen. In zijn deze week verschenen boek ”Toeval en ontwerp in de wereld” analyseert de VU-filosoof René van Woudenberg er een aantal, zoals: de wetenschap heeft bewezen dat er geen God is; geloof in God is irrationeel; het christendom is immoreel, omdat het exclusieve waarheidsaanspraken maakt; het christendom leert dat God liefde is, maar in een zo kwaadaardige wereld als de onze kan deze God niet bestaan.

In het eerste deel gaat Van Woudenberg in op de vraag naar het godsbestaan en het toeval in de wereld. Wat bedoelen mensen als ze het over toeval hebben? Het tweede deel gaat over bovengenoemde bezwaren die tegen het christendom worden aangevoerd.

Bavinck
Een vraag die op zou kunnen komen is of het geloof in God überhaupt afhankelijk is van rationele bewijzen. Stel, Arnoud vraagt zich af of God bestaat en hij krijgt de ”Summa Theologica” van Thomas van Aquino in handen. De argumenten overtuigen hem, hij gelooft nu dat er een God is. Vervolgens komt hij in aanraking met kritiek op Thomas’ argumenten, kritiek die hem zakelijk correct lijkt. Het ondermijnt zijn vertrouwen in de argumenten van Thomas: Arnoud is niet meer zo zeker van wat hij eerst geloofde, misschien verliest hij zijn geloof wel helemaal.

Van Woudenberg haalt het voorbeeld aan om te laten zien in wat voor sfeer je terechtkomt als het geloof in God inderdaad afhankelijk zou zijn van rationele bewijzen. Hij knoopt aan bij dr. Herman Bavinck: „De Schrift redeneert niet in het afgetrokkene en maakt God niet tot de conclusie van een syllogisme, het nu aan ons overlatend, of wij dit bewijs dwingend zullen vinden. Maar zij spreekt met gezag, zij gaat theologisch en religieus van God uit.”

We stuiten hier op een belangrijk inzicht in de apologetiek: geloof in God staat noch valt met het hebben dan wel ontberen van argumenten. We nemen het vóór alle redenering aan, spontaan.

Waar, maar niet echt gebeurd
In een apart hoofdstuk gaat Van Woudenberg in op de tegenwerping dat heilsfeiten „overbodig en onhoudbaar” zijn. Mensen die geen raad weten met bijvoorbeeld de lichamelijke opstanding van de Heere Jezus, komen tot de, inmiddels modieuze, stelling: „wel waar, maar niet echt gebeurd.” Daarmee bedoelt men dat heilsfeiten niet „echt gebeurd” hoeven te zijn, om toch „heilbrengend” te zijn.

Van Woudenberg gaat een aantal andere uitspraken na, waarop deze stelling van toepassing is. ”Amsterdam is de hoofdstad van Nederland”. Die uitspraak is wel waar, maar niet echt gebeurd. Aan de hand van dergelijke voorbeelden ontleedt hij de stelling in een morele component (wel waar) en een reële (is niet echt gebeurd). Daarna geeft hij aan waarom deze scheiding van waarheid en historisch feit ondeugdelijk is: de gedachte erachter is dat morele verbetering door het evangelieverhaal zelf wordt opgewekt. Dit effect, vervolgt hij, is echter ontoereikend voor de verwerving van het heil. Daar is meer voor nodig. „Het is de sequentie van historische feiten die het heil zowel indiceren (kenbaar maken) als constitueren (veroorzaken).”

Over de betekenis van de heilsfeiten zijn nieuwtestamentici het radicaal oneens. In zo’n situatie is het voor een leek „verstandig en redelijk om een houding van methodisch conservatisme aan te nemen”, betoogt de filosoof: vasthouden aan wat de kerkelijk traditie leert, totdat het tegendeel is aangetoond. „Aangezien naar mijn oordeel niet is aangetoond dat de heilsfeiten zich niet hebben voorgedaan, is het niet irrationeel voor de christen om te blijven geloven wat in de kerk der eeuwen werd geleerd.” Een gezonde stellingname, die overigens in de uitwerking denk ik nog niet zo simpel is. Het probleem is immers dat juist de kerkelijke leer door die nieuwtestamentici wordt beïnvloed.

”Toeval en ontwerp in de wereld” is een boek voor studenten, theologen en filosofen. Van Woudenberg maakt helder dat de pot de ketel maar al te vaak verwijt dat hij zwart ziet: ook atheïsten en agnosten zijn excluvisten, want pretenderen een waarheid te bezitten.

Het hoofdstuk over het kwaad en de goddelijke toelating maant christenen tot voorzichtigheid. Op een algemeen niveau kunnen ze denken dat God goede redenen heeft het kwaad toe te laten, teneinde een betere wereld te verkrijgen. Maar wat die redenen zijn, daarvan hebben ook zij meestal niet de minste notie. Waarom zouden trouwens precies christenen die redenen als eersten moeten kennen? Zo komen we, aan het einde van deze intellectuele onderneming, toch weer uit bij een ondoorgrondelijk geheim.