Vader Abel J. Herzberg ontvluchtte Rusland
Een bijna onophoudelijke stroom Joden begaf zich eind negentiende, begin twintigste eeuw vanuit Oost-Europa naar het Westen, waaronder Nederland. „Het was in Rusland niet uit te houden”, schreef de Joodse advocaat en publicist Abel J. Herzberg later. Ook zijn eigen ouders maakten deel uit van die stroom.
Herzberg werd in 1893 in Amsterdam geboren – als Rus. Pas zo’n dertig jaar nadien volgde zijn naturalisatie tot Nederlander.
Abraham Michael Herzberg, de vader van de latere zionistisch voorman, vertrok –zoveel is duidelijk– vóór 1888 naar Nederland. Hij kwam uit Priekule, een klein dorp in het zuidwesten van het huidige Letland. Herzbergs moeder, Hinde Rebekke Person, was afkomstig uit Litouwen. Zij arriveerde in 1882 in Amsterdam, samen met haar ouders en drie broers. Het gezin is „Beroofd van al zijne bezittingen.”
„Mijn moeder haalde, als we zo aan tafel zaten, telkens weer een oude geschiedenis op”, noteerde Abel Herzberg in een brief. „Hoe ze eens, toen ze een klein meisje was, de seideravond hebben gevierd in een kelder van hun huis, met gesloten bovenluiken, terwijl boven hun hoofd het pogrom in volle gang was.”
Of in deze pogrom de aanleiding tot het vertrek van het gezin Person lag, weten we niet, merkt historicus Justus van de Kamp op in ”Oostjoodse passanten en blijvers”, een uitgave van het Menasseh ben Israel Instituut in Amsterdam. „Het kan over een pogrom vóór 1881 gaan. Al eerder was vooral voor joden de armoede hopeloos, de toestand verstikkend, de overheid op elk niveau vijandig. Maar na de aanslag op Tsaar Alexander de Tweede [in 1881] spoelde een golf van mishandeling, plundering, moord en verkrachtingen door de joodse nederzettingen in het Russische rijk.”
En ook daarna gingen de pogroms door, laat Van de Kamp zien. Die van 1903 in de Russische plaats Potsjep was voor Riva Bernstein, de moeder van de bekende Joodse Etty Hillesum, aanleiding haar land te ontvluchten. Riva (Rebekka) deed dat in haar eentje – kaalgeschoren, in soldatenuniform lopend over de Russische steppen. Uiteindelijk kwam ze in het 1800 kilometer verder gelegen Amsterdam aan. In 1912 trouwde ze hier met de Joodse classicus Levie Hillesum. Hun dochter Etty werd op 15 januari 1914 geboren, in Middelburg. In 1943 worden haar ouders in Auschwitz-Birkenau vergast. Zijzelf volgt kort daarna.
Van de Kamp is een van de drie onderzoekers die een bijdrage leverden aan ”Oostjoodse passanten en blijvers”. Het betreft deel negen in een reeks publicaties van het Menasseh ben Israel Instituut, een academisch samenwerkingsverband tussen het Joods Historisch Museum en de Universiteit van Amsterdam. Vragen die in dit deel onder meer aan de orde komen zijn: wat wisten Joden in Nederland van de pogroms, van de verslechterende situatie in Rusland en de migratiestroom van Joden uit Rusland? Hoe werden Oost-Joodse migranten bij aankomst in Amsterdam en Rotterdam opgevangen? En: waar gingen zij naartoe, of gingen ze wonen?
Een van de conclusies: in Rotterdam zijn in de periode 1883-1913 ten minste 26.000 Oost-Joodse „passanten” geholpen door de in 1883 opgerichte vereniging Montefiore; hiervan was ten minste de helft afkomstig uit Rusland en Russisch-Polen. In Amsterdam hebben verschillende (tijdelijke) hulpcomités in deze periode bijna 11.000 passanten geholpen.
In Rotterdam woonden rond 1913 zo’n 320 Russische Joden die daar tussen 1893 en 1913 waren gearriveerd. In Amsterdam lag het aantal Russische en Russisch-Poolse Joden dat tussen 1880 en 1914 aankwam en er tijdelijk bleef, rond de 1000; een meerderheid woonde er in 1913 nog steeds. „Het aantal blijvers in Amsterdam was dus hoger dan in Rotterdam.”
De studies van het Menasseh ben Israel Instituut verkennen veelal onontgonnen terreinen van de Joodse geschiedenis. Ook christelijke (kerk)historici kunnen er zonder meer hun winst mee doen. Wie bijvoorbeeld meer wil weten over de zeventiende-eeuwse Joodse ‘messias’ Sabbatai Tsevi (Zevi) –die nogal wat oudvaders naar de pen deed grijpen– en zijn vrouw ”koningin” Sarah de Azjekenazische, kan prima terecht in de vorig jaar verschenen publicatie van Alexander van der Haven hierover.
>>mbii.nl
Boekgegevens
”Oostjoodse passanten en blijvers. Aankomst, opvang, transmigratie en vestiging van joden uit Rusland in Amsterdam en Rotterdam, 1882-1914”, Peter Tammes (red.); uitg. Menasseh ben Israel Instituut, Amsterdam, 2013; ISBN 978 90 815860 8 5; 160 blz.; € 10,-;
