”Pius XII, chronologie van een onophoudelijk protest”
Auteur: dr. Hans Jansen
Uitgeverij: Kok, Kampen, 2003
ISBN 90 435 0736 9
Pagina’s: 335
Prijs: € 29,90. Hans Jansen, jarenlang hoogleraar in Brussel, kan er haast achter zetten als het om de verdediging van ’zijn’ paus gaat. Zodra er een boek verschijnt waarin de oorlogspaus Pius XII wordt aangevallen, zet Jansen het tegenoffensief in. Toen in 1999 John Cornwell, een Engelse journalist, een negatief beeld van Pius XII schetste, reageerde Jansen prompt met zijn studie ”De zwijgende paus” (2000).

Nu is het weer zover. Nauwelijks is het lezende publiek bekomen van Daniël Jonah Goldhagens studie over paus Pius XII, of Jansen komt met een nieuw boek over deze paus, getiteld ”Pius XII, chronologie van een onophoudelijk protest”.

Deze nieuwe studie is ten dele een duplicaat van Jansens vorige boek uit 2000 -soms is zelfs de woordkeus identiek-, ten dele een afgeslankte versie van dit boek en gedeeltelijk een kleine uitbreiding. De boodschap van beide boeken is echter dezelfde: Pius XII is wel degelijk in brieven, toespraken en nota’s opgekomen voor de Joden. Hij vermeed echter om de Joden een vreselijker lot te besparen het gebruik van het woord ”Jood”. Dus was Pius aangewezen op algemene bewoordingen, op woorden als naastenliefde en solidariteit met alle mensen. Volgens Jansen is het onmiskenbaar dat Pius XII onder alle mensen ook de Joden begreep. Om dat duidelijk te maken heeft hij 238 bladzijden met citaten nodig, keurig per jaar gerangschikt.

Geen wetenschap
Volgens de inleiding komen de meeste citaten uit de twaalfdelige serie ”Akten en documenten van de Heilige Stoel met betrekking tot de Tweede Wereldoorlog”. En juist dat nu maakt Jansens boek niet overtuigend. Deze Vaticaanse bronnenuitgave is een selectie van het aanwezige archiefmateriaal en Jansens recente boek is uit deze selectie weer een keuze. Bovendien wordt bij geen enkel citaat verantwoord waar het nu precies in de twaalfdelige Vaticaanse serie te vinden is.

Zo krijgt Jansens boek een vertoon van geleerdheid, maar wetenschap is het niet. De auteur houdt zich niet aan de elementairste annotatieregels en doet geen moeite om een beeld te scheppen van Pius XII. Met welk wereldbeeld, met welke opvattingen over het pausschap deze paus in 1939 zijn pontificaat aanvaardde, wordt niet aangegeven. Wat Pius XII bijdroeg in moeilijke tijden aan de ontwikkeling van het pausschap, blijft achterwege. Kortom, in Jansens nieuwste boek is geen analyse en geen synthese. De lezer krijgt een stortvloed van citaten over zich heen en moet maar zien.

Is Jansens boek dan een essay? Nee, de auteur doet geen enkele moeite om de standpunten van zijn tegenstanders -Cornwell, Goldhagen- te analyseren. Bovendien is ook de argumentatie voor een essay veel te bescheiden. Monotoon blijft de schrijver hameren op het begrip onophoudelijk: onophoudelijk riep de paus de gelovigen op tot de rol van barmhartige Samaritaan ten aanzien van alle mensen; onophoudelijk… enzovoort, enzovoort.

Brochure
Is Jansens nieuwste boek misschien een veel te fors uitgevallen brochure? Eigenlijk wel. De auteur is gefixeerd op zijn eigen mening; het gaat niet om een debat met andere standpunten. Eerlijkheidshalve moet wel worden opgemerkt dat het magistrale meesterwerk over Pius XII momenteel nog steeds moeilijk te schrijven valt. De huidige paus heeft de deur naar de Vaticaanse archieven wel wat verder open gezet, maar slechts voor enkele wetenschappers - zo meldde het Reformatorisch Dagblad op 30 december 2002. Ondertussen voegt dit recente boek van Jansen geen wezenlijk nieuw element toe aan wat hij steeds al aanvoerde ter verdediging van Pius XII.

De geslotenheid van de Vaticaanse archieven is overigens niet de enige reden waarom het beeld van Pius XII zo controversieel blijft. Wie de studies van Cornwell en Goldhagen leest, kan zich nauwelijks aan de gedachte onttrekken, dat deze auteurs een geheime agenda hebben. Cornwell tracht via een negatief beeld van Pius XII de huidige paus te bekritiseren. Goldhagen, een Amerikaanse Jood, is waarschijnlijk meer Amerikaan dan Jood. Hij is in ieder geval diep geworteld in de Amerikaanse claimcultuur. Volgens Goldhagen is de katholieke kerk -en eigenlijk het gehele christendom- altijd al anti-Joods geweest, een essentieel kenmerk dat pas tot volledige openbaring kwam in het zwijgen van Pius XII. Daarom is het nu tijd dat de Rooms-katholieke Kerk -uiteraard volgens Goldhagen- met schadevergoedingen komt voor de slachtoffers van de concentratiekampen.

Pastoraal
Onwillekeurig vraagt men zich af of de wijze waarop Jansen in zijn beide boeken Pius XII belicht, ook iets te maken zou kunnen hebben met achterliggende gedachten en verwachtingen. Zolang de auteur zich daar niet over uitspreekt, kan niemand het weten. Feit is echter wel dat progressieve katholieken -en protestanten- in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw een openlijk uitgesproken bewogenheid van hun kerkleiders verwachtten met minderheden, zeker met lijdende minderheden.

Kerkelijke leiders moesten in die tijd met pastorale, profetische boodschappen komen. Anders telden zij in de ogen van velen niet mee. Wil Jansen in de uitspraken van Pius XII koste wat het kost een pastorale bewogenheid lezen -pastoraal uiteraard in bovenstaande zin- om deze paus acceptabel te maken voor progressieve katholieken? Het is slechts een vraag.

Diplomaat
Hoe dan ook, de al dan niet pastorale bewogenheid van Pius XII in publieke uitingen is in het totale beeld van zijn pontificaat slechts een detailkwestie. Pius XII was getraind als diplomaat. Juist daarom geloofde hij niet in luidruchtige protesten. Zijn stijl was die van de stille diplomatie en de praktische hulp.

Bovendien stelde deze oorlogspaus zich nadrukkelijk in de lijn van zijn voorgangers. Centralisatie, een grotere greep van Rome op de bisschoppen, was zijn devies. Ten slotte hoopte Pius XII, eveneens een hoop die hij met zijn voorgangers deelde, een rol te spelen in de internationale politiek. Hoever hij in dit opzicht van de realiteit verwijderd raakte, toonde de bekende kerkhistoricus Owen Chadwick aan in zijn boek over Engeland en het Vaticaan in de Tweede Wereldoorlog (1986). De aandacht van Pius XII ging in de jaren 1943-1944 vooral uit naar het voorkomen van geallieerde bombardementen op zijn stad. Toen was de paus opeens niets anders dan wat zijn voorgangers in een heel ver verleden geweest waren: bisschop van Rome.