Als het gaat om de betekenis van de Dode Zeerollen maakt prof. Mladen Popovic graag de vergelijking met een tijdmachine. De geschriften lagen 2000 jaar onaangeroerd in grotten rond Qumran bij de Dode Zee. Tot ze halverwege de vorige eeuw werden gevonden. Daardoor kunnen we nu zien hoe sommige joden rond het begin van de jaartelling lazen, dachten en met hun religieuze geschriften omgingen.

Popovic is directeur van het Qumran Instituut aan de Rijksuniversiteit Groningen, waar hij ook hoogleraar Oude Testament en het vroege jodendom is. Hij vertelt met aanstekelijk enthousiasme over zijn vakgebied. De Dode Zeerollen hebben ons beeld van het vroege jodendom en het vroegste christendom ingrijpend veranderd, stelt hij.

Zo blijkt het vroege jodendom veel complexer en veelvormiger te zijn dan wetenschappers eerst dachten. De teksten weerspiegelen een stroming –of een aantal aan elkaar gerelateerde stromingen– die tot dan toe eigenlijk onbekend was. Over de vraag hoe de teksten van Qumran precies binnen het jodendom passen, is onder wetenschappers veel discussie. Maar dat het jodendom bijzonder veelkleurig was, daarover zijn ze het eens.

Gezaghebbend

De Dode Zeerollen laten volgens Popovic eveneens zien hoezeer het vroege christendom wortelt in het jodendom. Bepaalde ideeën over de eindtijd en de Messias die men eerder alleen uit het Nieuwe Testament kende, komen ook voor in de Dode Zeerollen. Ook in de manier waarop het Oude Testament wordt uitgelegd zijn er overeenkomsten. Blijkbaar sloten de eerste christenen aan bij ideeën die breder in het jodendom leefden. Wel gaven ze die een eigen invulling vanuit hun overtuiging dat Jezus de Messias was.

Een punt dat Popovic benadrukt, is dat de Dode Zeerollen laten zien dat de inhoud, volgorde en omvang van de Bijbel nog niet vaststonden. „Boeken als Henoch en Jubileeën golden als even gezaghebbend als boeken die nu in het Oude Testament staan. In sommige geschriften zie je dat de schrijvers dachten dat zij op eenzelfde manier openbaringen van God kregen als Mozes en de profeten. Er zijn ook handschriften van de Psalmen gevonden met psalmen die niet in onze Bijbel staan en de volgorde is ook anders.”

Tempelontwerp

De Dode Zeerollen zijn belangrijk voor de uitleg van het Oude Testament, zegt prof. dr. M. J. Paul, hoogleraar Oude Testament aan de Evangelische Theologische Faculteit te Leuven en redacteur van de Studiebijbel Oude Testament (SBOT). De SBOT verwijst geregeld naar de Dode Zeerollen, meldt hij. „In het komende deel, waarin de tempel van Ezechiël behandeld wordt, gaan wij bijvoorbeeld in op het tempelontwerp in de Dode Zeerollen. En bij de ziektegeschiedenis van Nebukadnezar in Daniël 4 bespreken we het in Qumran gevonden gebed van de Babylonische koning Nabonidus.”

Als het gaat om de vraag aan welke boeken goddelijk gezag werd toegekend, kun je de teksten van Qumran ook anders interpreteren, vindt prof. Paul. „Vergelijk het met een boekenkast die je ziet. Heeft elk boek hetzelfde gezag? Dat is de vraag.”

Voor de kwestie van de canon moet je volgens prof. Paul breder kijken dan alleen naar het in Qumran gevonden materiaal. „Er zijn aanwijzingen voor afsluiting van de canon voordat de sekte van Qumran ontstond, dus vóór circa 150 voor Christus. De joodse geschiedschrijver Flavius Josephus schrijft bijvoorbeeld in de eerste eeuw dat al eeuwenlang geen jood het heeft gewaagd om iets aan de Schriften te veranderen. Ook noemt hij de officieel aanvaarde Bijbelboeken. In Qumran werden sommige boeken (zoals Daniël) hoger gewaardeerd dan andere, eigen geschriften. Er kan wel degelijk een canon bestaan hebben.”

In het algemeen is de Masoretische tekst (de gangbare Hebreeuwse tekst van het Oude Testament) bijzonder nauwkeurig, stelt prof. Paul. In een aantal gevallen geeft hij echter de voorkeur aan een lezing die in Qumran gevonden is. Als voorbeeld noemt hij 1 Samuel. 1:24, waar de Statenvertaling zegt dat Hanna „drie varren” offerde. „De in Qumran gevonden tekst, die we ook uit de Septuaginta (de Griekse vertaling van het OT, WvK) kennen, dat Hanna een driejarige var offerde, is veel aannemelijker. Deze lezing is ook overgenomen door de Herziene Statenvertaling.”

Dat er in Nederland een tentoonstelling komt over de Dode Zeerollen, vindt prof. Paul positief. „Wetenschappelijk brengt het geen nieuws, maar de rollen komen zo onder de aandacht van het brede publiek. Het is ook een welkome gelegenheid voor gesprekken over het gezag van de Schrift en de betekenis van de Dode Zeerollen voor het Bijbelvertaalwerk.”

Dit is het tweede artikel in een serie van drie naar aanleiding van de tentoonstelling over de Dode Zeerollen in het Drents Museum in Assen, die dinsdag van start gaat. Morgen deel 3.

Wat staat er in de Dode Zeerollen?

In totaal zijn er bijna duizend verschillende handschriften gevonden in de grotten bij Qumran. Ze dateren uit de derde eeuw voor Christus tot de eerste eeuw na Christus. Ongeveer een derde betreft geschriften die voorheen onbekend waren. De manuscripten van de geschriften die al bekend waren, zijn veel ouder –vaak duizend jaar– dan de tot dan bekende handschriften. De meeste teksten zijn in het Hebreeuws geschreven, ongeveer honderd in het Aramees en een tiental in het Grieks. De geschriften vallen in verschillende groepen uiteen.

• Zo’n 20 procent van het materiaal betreft Bijbelboeken. Van het Oude Testament ontbreekt alleen het boek Esther. De boeken Deuteronomium, Psalmen en Jesaja komen het meest voor. Dit zijn ook de oudtestamentische boeken die het meest worden aangehaald in het Nieuwe Testament.

• Veel van de Dode Zeerollen zijn reacties op Bijbelboeken. Zo zijn er hervertellingen van het boek Genesis die allerlei zaken toevoegen. Andere teksten leggen een Bijbelboek uit en stellen vragen aan de orde die rezen bij joodse lezers.

• Een groot aantal teksten gaat over de juiste interpretatie van de wet. Een voorbeeld hiervan is de Tempelrol, die de ideale tempel beschrijft en voorschriften voor offers en reinheid.

• Een heel ander soort teksten zijn gebeden voor allerlei gelegenheiden en andere poëtische teksten. Hieronder vallen ook diverse psalmen die niet in de Bijbel zijn terug te vinden. Ook zijn er wijsheidsteksten met praktisch onderwijs en teksten met leefregels voor de gemeenschap.

• Sommige rollen beschrijven de eindtijd die verwacht werd. De Rol van de Oorlog geeft bijvoorbeeld in detail de verschillende militaire tactieken weer van de toekomstige eindstrijd. Bij deze strijd tussen de ”zonen van het licht” en de ”zonen van de duisternis” zijn ook de goede en slechte engelen betrokken.