Rome en de rehabilitatie van Luther
In het Lutherjaar 1983 gingen er in de Rooms-Katholieke Kerk stemmen op om Maarten Luther te rehabiliteren. Die geluiden werden sedertdien sterker. Er is zelfs een roomse theoloog die Luther officieel tot kerkleraar wil uitroepen. Er zit enige beweging in de katholieke denkwereld. Dat is een positieve ontwikkeling die brede steun verdient.
Anderzijds zijn er ook genoeg traditioneel denkende rooms-katholieken, onder wie kardinaal Simonis, die ten aanzien van Luther van mening zijn dat hij in de ban moet blijven, onder andere vanwege zijn vermeende anti-Joodse uitspraken. Is zo’n traditioneel rooms-katholiek standpunt in deze tijd nog te handhaven? Waarom werd bijvoorbeeld de astronoom Galileï door Rome wel gerehabiliteerd? En waarom Luther nog niet?
Toen doctor Luther in oktober 1517 zijn befaamde 95 stellingen wereldkundig maakte, wees niets erop dat deze augustijner monnik ooit uit zijn universitaire schuilhoek naar voren zou treden en zowel de paus als de keizer tegen zich in het harnas zou jagen. Hij kwam pas in het geweer toen Johannes Tetzel actief werd met zijn aflaatprediking in de Brandenburgse gebieden die aan Wittenberg grensden.
Tetzel wist de zaak van het heil zo indringend gestalte te geven, dat argeloze inwoners van Wittenberg met geld op zak de grens overstaken en naar hem toetrokken. Tetzel sprak de verlokkende woorden: „Loopt allen om het heil van jullie ziel. Zoekt de Heer zolang hij nabij is.” Hij bedoelde te zeggen: „zolang de aflaathandel nabij is.”
Volgens de officiële leer van de Rooms-Katholieke Kerk in die dagen bracht de aflaat alleen baat voor degenen die berouw toonden en gebiecht hadden. De boeteling moest eerst voor de priester zijn berouw geloofwaardig maken. Daarna moest hij tijdens de biecht zijn zonden belijden en ten slotte de door de priester opgelegde straffen op zich nemen. Deze drie elementen vormden samen het sacrament van de boete. Alleen de boetestraf kon door de aflaat worden afgedaan.
In zijn handelwijze kon Tetzel zich beroepen op de aflaatinstructies van kardinaal Albrecht van Mainz en deze was weer gedekt door de aflaatbul van paus Leo X. Bekend is dat een ruim deel van het aflaatgeld benut werd voor de bouw van de St. Pietersbasiliek te Rome.
In begrijpelijke taal stelde Luther dat „het een grote dwaling is te denken dat iemand zelf voor zijn zonden genoegdoening kan bewerkstelligen.” God vergeeft immers de zonden vanuit Zijn grenzeloze liefde en genade? In ruil verlangt Hij niets anders dan dat de mens voortaan rechtvaardig leeft. Vol heilige overtuiging legde Luther hierna de fundamenten voor de Reformatie: de onverdiende genade (sola gratia), de heldere Schrift (sola scriptura), en het sola fide, alleen door het geloof kan men rechtvaardig voor God zijn.
Voor Luther brak een onrustige tijd aan: hij moest naar Augsburg afreizen waar hij door kardinaal Cajetanus verhoord werd. Hij bleef bij zijn standpunt en kon de letters „Revoco” (ik herroep) niet over zijn lippen krijgen. Dat had Luthers eerste excommunicatie tot gevolg.
Tot zijn geluk bevrijdde vicaris-generaal Johannes von Stauplitz, zijn mentor en medestrijder, hem van de plicht gehoorzaam te zijn aan de orde. Zo kon Luther zich op formele grond onttrekken aan het arrestatiebevel dat door Rome was uitgevaardigd. Het jaar daarop werd de reformator na afloop van de Rijksdag te Worms achter gesloten deuren gevraagd zijn stellingen te herroepen.
In een vooruitgestuurde brief aan zijn vriend George Spalatinus, biechtvader van de keurvorst, schrijft Luther vastberaden: „Wij zullen naar Worms trekken, ook al trachten de poorten van de hel dat te verhinderen.” Spalatinus schreef daarop in zijn dagboekje: „Hij wil naar Worms, ook al zijn daar net zoveel duivels als dakpannen.”
Aan het einde van zijn verhoor zegt Luther in een indrukwekkend betoog: „Mijn geweten is in het Woord van God gevangen. Ik kan niet anders, hier sta ik. God helpe mij. Amen.” Op 26 mei 1521 liet de keizer het edict van Worms afkondigen waarbij Luther in de rijksban werd gedaan. Daar staat onder andere de zinsnede in: „Waar het U mogelijk is hem in handen te krijgen, te grijpen of te overmeesteren, hebt gij de plicht hem gevangen te nemen en hem in levende lijve aan ons uit te leveren.” Het mag een genade van God genoemd worden dat Luther niet het slachtoffer is geworden van een wisse marteldood.
De stelling van kardinaal Simonis dat Luther anti-Joods zou zijn, wordt door bronnen weersproken Wel is het zo dat Luther, als dogmaticus, zich tegen de Joodse schriftuitleg gekeerd heeft, en dan met name tegen de Joodse weigering om Jezus als Messias te erkennen. Met geduld en overtuiging heeft de grote hervormer getracht ook de Joden voor de liefde van Christus te winnen. Aan de andere kant kon Luther in zijn dogmatische polemieken wel eens heftig te keer gaan tegen de Joden, met name waar het ging om de godheid van Christus en de leer van de Drieëenheid. Resoluut kon hij optreden tegen onverholen Joodse lasteringen tegen Jezus en Maria, als zou Jezus een tovenaar geweest zijn en Maria een prostituee.
In zijn reactie hierop was hij niet anti-Joods, maar bestraffend. Naar Luthers opvatting konden zulke godslasteringen niet geduld worden en zouden als uiterste consequentie moeten hebben dat de Joden moesten worden uitgewezen. Dat was een stringente maatregel, maar in Luthers optiek moest dit worden gezien als een poging de Joden tegen zichzelf te beschermen. Ten tijde van nazi-Duitsland hebben sommigen, zeer ten onrechte overigens, Luther in zijn politiek van uitwijzing gezien als geestelijke initiator van de holocaust.
Gesteld kan worden dat de redenen om Luther na vijfenhalve eeuw nog in de ban te laten geen grond hebben. Het argument daarbij dat hij in zijn kerkelijke politiek anti-Joods zou zijn geweest, kan eveneens ontzenuwd worden. Blijft over een oproep aan de kerk van Rome, om Maarten Luther, die steeds trouw aan het gezag van de paus bleef, eindelijk van de banvloek te ontslaan. Het zou een daad van christelijke gerechtigheid zijn.
