Dat de voorgenomen sluiting van 26 penitentiaire inrichtingen, onderdeel van Teevens eigen plan, stevige kritiek had opgeroepen, was al bekend. Burgemeesters van onder meer Heerhugowaard, Breda en Berkelland met een dergelijke instelling binnen hun gemeentegrenzen, lieten een prestigieus adviesbureau becijferen dat Teeven duurder uit is dan hij denkt.

De Vereniging van Directeuren van Penitentiaire Inrichtingen (VDPI), gevangenisdirecteuren die rechtstreeks onder Teeven vallen, pakten het anders aan. Samen met de groepsondernemingsraad van de Dienst Justitiële Inrichtingen overvielen ze Teeven dinsdagavond in het tv-programma Nieuwsuur met de presentatie van een alternatief plan.

„Een voltreffer”, stelt emeritus hoogleraar strafrecht A. van Kalmthout. „De gevangenisdirecteuren leggen de vinger bij de zere plek. Hun rapport weerspreekt Teevens stellingname dat we hier alleen te maken hebben met een bezuinigingsoperatie. Alleen al dat ze het nodig vonden het rapport op te stellen, bewijst dat Teeven hen nauwelijks bij zijn plannen betrokken heeft.”

„Dat is helaas waar”, zegt H. Versteeg, voorzitter van de VDPI en directeur van de Penitentiaire Inrichting Utrecht waar onder meer de vrouwengevangenis in Nieuwersluis onder valt. „Het was een beetje een overrompelings­tactiek die we dinsdag volgden, maar we moesten iets forceren om te worden gehoord.”

Van Kalmthout ziet Teevens plan als een grondige herziening van het detentiewezen. „Deels vanuit een filosofie die doet denken aan die van twee eeuwen terug. Dan doel ik met name op de immense versoberingsplannen. Straks kan de helft van de gevangenispopulatie twintig uur per dag zonder activiteitenprogramma doorbrengen op een meerpersoonscel. Je hoeft geen expert te zijn om te snappen wat dat voor spanningen geeft.”

Nieuw lijkt het plan om een fors deel van de toekomstige gevangenispopulatie (volgens schattingen 80 procent) met een enkelbandje, een meldplicht en een gebiedsverbod huisarrest te geven. „Dat moet het geheel een modern tintje geven, maar het is totaal ondoordacht”, zegt Van Kalmthout, gespecialiseerd in vraagstukken rond vrijheidsbeperking en vrijheidsontneming. „Teeven wil gevangenissen de bevoegdheid geven om celstraffen om te zetten in thuisdetentie, tenzij de rechter die mogelijkheid in het vonnis uitsluit. Dat ondermijnt het gezag van de rechter en is maatschappelijk onverkoopbaar. Vooral voor de VVD moet dat een gruwel zijn, nog los van de vraag of Teeven zo’n maatregel door de Eerste Kamer krijgt.”

Versteeg: „Het VDPI-rapport haalt vooral de angel van de thuisdetentie uit het stekelige geheel. We zijn het met Teeven eens dat het regime niet voor elke gedetineerde even streng hoeft. Justitie plaatst de lichte groep al jaren tot volle tevredenheid in de ZBBI’s, de zeer beperkt beveiligde inrichtingen. Daar borduren wij op voort, maar dan zo dat elke tot celstraf veroordeelde in detentie blijft.” Kern van het VDPI-plan is om te bezuinigen door de groep gedetineerden die daarvoor in aanmerking komt overdag gemeenschapswerk te laten doen, vergelijkbaar met het uitvoeren van een taakstraf. In de daluren is dan veel minder personeel nodig. Voor gedetineerden die aan het eind van hun detentie zitten, is een plek op een slaapzaal genoeg.

Met beoordelen welke gedetineerden toe zijn aan een milder regime hebben gevangenissen al veel ervaring, zegt Versteeg. „Meer dan met inschatten wie er in aanmerking komt voor thuisdetentie. Volgens Teeven kan dat met objectieve criteria, zoals strafduur en detentiefase. Alsof je een lijstje afvinkt.”

Door de invoering van de elektronische enkelband per 1 januari haalde Teeven volgens bronnen inmiddels een dikke streep. Dat wordt op zijn vroegst 1 juli. De besluitvorming over de overige elementen gaat, anders dan gepland en noodgedwongen, op de lange baan.

„Het oude plan had zo veel slechte elementen en zo weinig draagvlak dat het heel verstandig is om een nieuw plan te maken”, jende D66-Kamerlid Schouw donderdag. Van Kalmthout: „Vergeet niet dat Teeven onlangs tijdens een hoorzitting onder meer de wetenschap en de rechterlijke macht al over zich heen kreeg. Met dit rapport komt het héle gevangeniswezen daar bij. Voor een staatssecretaris die net een motie van wantrouwen heeft overleefd, lijkt het me niet zo plezierig om helemaal alleen te staan.”