Het kabinet wil de gemeenten de komende vier jaar 850 miljoen euro minder uit het Gemeentefonds verstrekken. Verder worden ze voor honderden miljoenen gekort op specifieke uitkeringen, zoals de bijstand. Beide geldstromen zijn goed voor ruim 80 procent van de gemeentelijke inkomsten. Al eerder maakte de regering bekend het gebruikersdeel van de onroerendezaakbelasting (OZB), die door de gemeenten zelf wordt geheven, te willen afschaffen.

Niet alleen de 1,5 miljoen inwoners van de PMG-steden worden getroffen, ook de omliggende plattelandsdorpen met 2 miljoen mensen hebben direct problemen. Secretaris J. Boomgaardt van het PMG: „Plattelandsgemeenten verliezen steeds meer voorzieningen zoals postagentschappen en zwembaden, want die zijn te duur. De bewoners leunen dus steeds zwaarder op de regiosteden. Dat betekent dat ze benadeeld worden als wij zelf niet meer in staat zijn voorzieningen te creëren of in stand te houden.”

De verschillen per regio zijn soms groot. In het noorden schieten in Drenthe de lokale lasten omhoog. In tien van de twaalf gemeenten in deze provincie stijgt de OZB, oplopend tot 11,5 procent.

De Vereniging voor Kleine Dorpen in Groningen verwacht ook extra druk voor zijn inwoners. Vice-voorzitter H. van de Velde: „Ik heb een begroting gezien waarin de bouw van een multifunctioneel centrum is geschrapt. Nu komt er alleen maar een sporthal. Daarnaast vrezen we voor de toekomst van de consultatiebureaus.”

Deze trend wordt ook in het zuiden gesignaleerd. De Vereniging Kleine Kernen Noord-Brabant, die opkomt voor de belangen van negentig dorpen, vreest eveneens dat de bezuinigingen ten koste gaan van de toch al schaarse faciliteiten. „Voorzieningen als gemeenschapshuizen en sporthallen zijn vaak afhankelijk van subsidies die uit de opbrengst van de OZB komen”, aldus voorzitter W. van Lith. „Als die gedeeltelijk wordt afgeschaft, moeten gemeenten op een andere manier de belastingdruk verhogen om de inkomsten op peil te houden, of de subsidies afschaffen. De dorpsbewoner is de gebeten hond.”

Anders is het beeld in de vier grote steden. Die vangen de klappen met eigen geld op, zodat de burger wordt ontzien. Door geldstromen anders te verdelen, heeft Amsterdam voldoende middelen voor 2004. Den Haag vult de kortingen met eigen middelen aan. Rotterdam dicht de gaten onder meer door de komende jaren 41,7 miljoen euro aan de algemene reserve te onttrekken. Utrecht moet vanaf volgend jaar 12,5 miljoen euro ombuigen en bezuinigen, oplopend tot 21 miljoen in 2007. Het middel daartoe heet hier efficiënter werken.

Ook in andere grotere plaatsen zijn een beroep op eigen middelen en snijden in de organisatie de gereedschappen waarmee de burger vooralsnog wordt ontzien. Zo kan Enschede uit eigen middelen geld vrijmaken voor bijstand en sociale werkvoorziening. Hengelo kan een begrotingstekort dekken door eenmalig geld uit de algemene reserve te gebruiken. Aan de andere kant van het land wil Haarlem de komende jaren miljoenen besparen door te bezuinigen op de eigen organisatie.

Snijden in de werkgelegenheid is voor andere grote steden het middel. Bij de gemeente Dordrecht verdwijnen de komende vier jaar honderd arbeidsplaatsen. In Heerlen vervalt in drie jaar tijd eenzelfde aantal banen, zonder gedwongen ontslagen. Alkmaar heeft een sluitende begroting, maar voert een vacaturestop in. Breda wil het zonder gedwongen ontslagen met dertig tot veertig ambtenaren minder doen. Groningen wil de komende jaren 12 miljoen euro bezuinigen. Hier gaan mogelijk 120 banen verloren. Ook verwacht het bestuur te moeten snijden in de 1700 gesubsidieerde banen in de stad.

In de wat minder dichtbevolkte provincies lijken de gevolgen voor de burgers eveneens mee te vallen. In Zeeland hebben Middelburg, Vlissingen, Veere, Terneuzen en Reimerswaal de begroting voor 2004 rond, zonder de lasten te verzwaren. De meeste bezuinigingen worden opgevangen door te korten op het ambtenarenapparaat of door eenmalige bijdrage uit reserves. In Flevoland bezuinigen Almere en Lelystad door minder personeel aan te nemen. Friese gemeenten vangen de problemen vooralsnog eveneens zelf op. Smallingerland heeft nog wat ruimte in de begroting en Sneek kan het hoofd ook boven water houden. Leeuwarden bespaart 2 miljoen op de bedrijfsvoering.

De welvarender Gooise gemeenten Laren en Bussum willen wél heffingen voor de burger verhogen. In Bussum stijgt de OZB met 9,3, de begraafrechten met 14,2 en de afvalstoffenheffing met gemiddeld 7,5 procent. Laren verhoogt de OZB zelfs met 12 procent. Huizen verhoogt het liggeld in de haven met 30 procent.

Bloemendaal in Noord-Holland doet ook een direct beroep op de beurs van de burger. Parkeertarieven, toeristenbelasting en pachttarieven voor strandtenthouders worden verhoogd. Wat verderop in Beemster hangt de bewoners een verhoging van de OZB met maar liefst 14,5 procent boven het hoofd. Maastricht wil de precariorechten voor terrassen verdubbelen en een stijging van de legestarieven met 12,5 procent doorvoeren.